w błotnej, niedostępnej nizinie, opasanej dokoła przez odnogę Warty. Nazwy okolicznych wsi i osad Babia góra, Kościelec, Skobielice, Daniszewo, Ladorudź, Chełmno, Grodno, świadczą, iż dolina Warty, tak rozległa i błotnista w okolicy Koła, była zaludnioną w odległych wiekach, a samo K. było politycznem i handlowem ogniskiem okolicy. Rzecz naturalna, iż takie terytoryum było własnością książęcą. Istniała tu już zapewne dość ludna osada, gdy w 1362 Kazimierz W. dał Janowi Henrykowi wójtowi z Warty przywilej na założenie msta na prawie magdeburskiem, a Henryk został dożywotnim wójtem za opłatą jednorazową 60 grzywien groszy praskich. Prócz K. król ustąpił mu pobliskie wsie Blizną i Nagórną. Msto zostało otoczone murem, a po za jego obrębem, śród mokradeł nad Wartą, wzniesiono na usypanem wzgórzu zamek obronny. Było to zapewne miejsce, w którem się odbywały koła i istniał dawny gród. Dziś z zamku tego przechowały się tylko zwaliska zewnętrznych murów; są one z cegły na fundamentach z kamieni. Staraniem tegoż wójta Henryka stanął w 1390 r. ratusz dotąd istniejący i mieszczący w sobie magistrat miejski, lecz przez liczne przebudowania zmieniony; jedna tylko wieża, z boku stojaca, nosi cechę starożytności. Jednocześnie z ratuszem rozpoczęto ze składek budowę kościoła, który, ukończony w 1405 r. . poświęcony został pod wezw. św. Krzyża. Jest. to budowla w stylu przypominającym krzyżackie ostrołukowe świątynie, z cegły nieotynkowanej, wysoka o zębatych szczytach, bez sklepień, z sufitem pokrytym starożytnemi malowidłami. Presbiteryum zwraca uwagę kunsztowną robotą mularską i oryginalnym układem ścian. Starożytna ambona drewniana, niezwykłego kształtu, sięga pewno założenia kościoła. Jeden tylko grobowiec dawniejszy się dochował, lecz zatarty napis skutkiem umieszczenia w posadzce, nie pozwala wskazać do kogo należy i z jakiego czasu pochodzi. W 1456 r. Jan Hincza z Rogowa, starosta kolski, kasztelan sandomierski, zbudował tu kościół i klasztor ks. bernardynów, odbudowany z gruntu w 1773 r. Wzrostowi miasta sprzyjały coraz częstsze i liczniejsze szlachty zebrania publiczne, w których często uczestniczą królowie, a zwykle bierze udział szlachta wielkopolska. Tu na walnej naradzie w 1433 r. Władysław Jagiełło przeprowadził uchwałę wojny z krzyżakami. Za Kazimierza Jagielończyka odbywają się tu częste zjazdy szlachty, zwoływane przez króla dla uzyskania od szlachty wielkopolskiej funduszów na koszta wojenne. W XVI i XVII w. odbywają się tu kilkakrotnie walne zjazdy panów i szlachty wielkopols. w 1572 r. po śmierci Zygmunta dla powzięcia uchwał co do urządzenia władzy rządowej i sądów na czas bezkrólewia; w 1590 zjazd bezprawnie zwołany przez prymasa Karnkowskiego, w celu obalenia potęgi Zamojskiego Jana, jako hetmana i kierownika spraw publicznych; w 1607 r. zjazd za podnietą Zygmunta Grudzińskiego wojew. rawskiego dla poparcia rokoszu Zebrzydowskiego; w 1655 r. Karol Gustaw stanął tu obozem ze swem wojskiem w sąsiednich wsiach i przyjmował tu Krzysztofa Przyj emskiego, posła Jana Kazimierza przybyłego dla traktowania o pokój. W 1702 zjazd szlachty wielkopolskiej dla zawarcia konfederacyi na obronę wiary i króla przeciw Karolowi XII. Tu wreszcie stale odbywały się sejmiki jeneralne województw wielkopolskich i popisy pospolitego ruszenia. Nic dziwnego, iż przy takich warunkach miasto wzrastało w ludność i zamożność i na początku XVI w. miało już bardzo liczne cechy rzemieślnicze Zygmunt I potwierdza w 1513 r. dawniejsze już przywileje sukiennikom, siodlarzom, kowalom, nożownikom, ślusarzom, pasamonikom i zdunom, a w 1516 r. krawcom, piwowarom i wielu innym. Cechy krawiecki, szewcki garbarski posiadają przywileje Zygmunta Augusta z 1552 r. Podczas utarczki pod K. d. 5 maja 1863 r. most na Warcie spalono. Opis i widok K. podał H. Struve Kłosy, t. XIX, 310. Par. K. dek. kolski 3680 dusz. Leśnictwo rządowe K. ma dwie straże Gąsiorów i Smardzew. Dobra rządowe Koło al. Dąbrowice składały się w 1852 r. według Tow. Kred. Ziem z folw. Dąbrowice z powierzchnią mr. 191, wójtostwa Kiejszów mr. 40, folw. Marulew mr. 94, wójtostwa Ossowie gruntu mr. 52, folw. Trzęśniew mr. 143, folw. Wakowy mr. 73, osady leśnej Bugaj mr. 100, lasu mr. 4526; w ogóle ekonomia Koło miała powierzchni gruntów rząd. mr. 5115; włościan. wś Dąbrowice gruntu mr. 565, wś Trzęśniewo gr. mr. 704, wś Wakowy gr. mr, 390, wś Gąsiorowo gr. mr. 1140, wś Dzierżawy gr. mr. 689, wś Podlesie gr. mr. 493, wś Osiek Wielki gr. mr. 1573, wś Kiejszów gr. mr. 603, wś Maleniec gr. mr. 448, wś Ossowie gr. mr. 302, wś Marulewo gr. mr. 189, wś Blizna Probostwo gr. mr. 32; wś Nagórna, niewykazana rozległość; msto K. niewykazana rozległość. Majorat K. al. Kościelec ob. , nadany gener. jazdy Kreutzowi. Niegrodowe starostwo kolskie w wdztwie kaliskiem, pow. konińskim, podług lustracyi z r. 1661 obejmowało dwa msta Koło i Brdów, oraz wsie Blizny, Górne, Nadolne, Kościelec, Gąsiorowo, Trześniowo, Osieko, Ruchenno, Czołowo, Podlesie, Wakowy, Dąbrowica, Białkowo, Ostrowo, Gostowo, Dzierawy, Mniszek, Zawada, Bylicki, Rypiagóra, Ossowie, Dębna i Kiejstra. W czasie pierwszej wojny szwedzkiej nader zniszczone było to sstwo. W r. 1771 posiadał je Rafał Gurowaki, kasztelan przemyski, wraz

Koło