py, Garczyno, Trzebinia, Patuły, Ciche, Kamionka, Glinno, Kniewo, Buk, Głębokie, Garcze, Sitno, Dzierzążno, Golubie, Wasin, Karlikowo, Okunkowo, Szczuczno, Strzelno, Cieszonko, Słupno, Warzenko, Grzybno W. i M. , Grodno, Długie, Łąkie, Lubuwiska, Żurowiska i w. i. Gleba, choć miejscami piaszczysta, ogółem niezła, tylko zimna, bo zbyt wysoko nad poziom morza wyniesiona. Najniżej w powiecie położona wieś Kolbudy jest 246 wyniesiona. Sławne są tu góry szymbarskie Schöneberger Höhe, 1020 stóp wysokie, najwyższe wyniesienie między Uralem a Harcem. Obszaru liczy powiat kwadr. mórg 401698, ludności 51371, katol. 35778, ew. 15242, żydów 287; polaków 32800 podług niem. urzędowych źródeł, niemców 18608. Między posiadaczami dóbr w tym powiecie spotykamy nazwiska polskie Borzystowski, Lniski, Tokarski, Goluński, Płachecki, Łaszewski, Tempski, SychowBki, Zelewski. Miasta żadnego nie masz, wsi 148, folw. 72, osad i wybud. 226, domów 5501. Kościelnych wsi 15 Kartuzy, Sierakowice, Gowidlino, Sianowo, Chmielno, Przodkowo, Żukowo, Kiełpin. Przywidz, Prągowo, Czapielsk, Goręcin, Stężyca, Sulęcin, Parchowo. Kaplic 5, szkół 59, szpit. 8, dla administracyi domów 8. Dóbr rycer. liczą 56. Ogólna suma obszaru mr. kw. 401698 rozpada się na posiaćł. 3531; ogrodów mr. 4732, ornej roli 227034, łąk 21235, pastwisk 72370, boru 115058, wody 24486, niepożytków 14811; lasów rządowych 68328, pryw. 24270; koni 4608, bydła 17101, krów 9922, świń 5326, owiec 35026 merynosów 15772, kóz 300. Jest to część kaszubskiej Szwajcaryi. Wsie, najczęściej piękne, leżą nad jeziorem, lesistemi wzgórzami otoczone. Mieszkańcy, przeważnie ubodzy, wyzyskiwani, upośledzeni, są polscy kaszubi. Trudnią się po większej części uprawą roli. Oprócz tego tu i owdzie hodują pszczoły, wypalają węgle w borach, obrabiają drzewo porządkowe dla stelmachów, bednarzów. Latem zbierają grzyby, jagody, które gromadami do miast pobliższych znoszą. Zimową porą łowią ryby i na sprzedaż wiozą. Rola w ogólności mniej urodzajna, zimna, niedość uprawiona, wydaje mianowicie żyto, kartofle, owies, tatarkę, rzadziej groch i jęczmień, bardzo rzadko pszenicę. Żniwa rozpoczynają się a zima kończy o kilka tygodni później od innych dogodniej położonych powiatów. Przemysł oczywiście bardzo słabo rozwinięty. R. 1866 liczono kupców 33, warsztatów lnianych 12, obok gospodarstwa 47, farbiarnia 1, hamerni 7, cegielni 9, papierni 3, młynów wodnych 32, wiatrak 1, browar 1, gorzelni 7, kamieniarz Steinmetz 1, zdunów 12, szklarzy 4, balw. J, piekarzy 8, rzeźników 8, ryb. 3, garbarz 1, cieśli39, kołodz. 34, tokarzy 4, mularzy 36, szklarzy 4, kotlarzy 2, zegarm. 1, szewców 64, siodlarzy 3, krawców 95, modniarek 3, stolarzy 52, bednarzy 11, kowali 95, ślusarzy 4. Kolei żelaznej dotąd nie ma żadnej, ale czynią zabiegi, żeby pobudować kolej drugorzędną z Gdańska na Żukowo do Kartuz. Trakty bite 1 gdańskosłupski na Żukowo, Kartuzy, Sierakowice; 2 lezieńskowejherowski niedokończony na Pępowo, Kczewo, Przodkowo i Pomieczyn; 3 kartuskobytowski, nowy, z Kartuz na Ręboszewo, Przewóz, Sulęcin i Parchowo; 4 żukowsko gdańsko kościerski nowy, z Żukowa na Szymbark do Kościerzyny; 5 kościersko gdański stary na Stęgwałd, Przywidz i Kolbudy. Pocztowych stacyj r. 1865 liczono 9 obecnie więcej, coraz nowe urządzają. Kościołów paraf. katol. 14, kaplic 3, luter. parafij 4, kaplica 1, synagoga 1; szkół elemen. 62, żeńska szkoła średnia w Kartuzach, drukarnia 1 r. 1860, doktorów 2, apteka 1, lazaret pow. 1. Za to przyroda góruje nad innemi powiatami. Z zwierząt ssących wymieniają się lis canis vulpes L. , jaźwiec meles taxus, kuna leśna al. tumak mustela martes i foina, kamionka al. kuna domowa mustela erminea, łasica gronostaj i pospol. mustela vulg. , jeż kretomysz ryzek, wodny, pygmejoczyk, pospolity crinaceus, europaeus, sorex fodiens Pall, pygmaeus Pall, vulg. , wiewiórka posp. sciurus vulg. , koczatka połcha myoxus glis i koszatka żołędna myoxus nitela. Zapewne i myoxus mitela i avellanarius znajdują się tu, jak przypuszczają znawcy. Do rzadszych ptaków należą orzeł rybitw haliaetos albicilla, jastrząb falco palumbarius, sowa puhacz strix nyctea, dzięcioł czarny i zielony picus martius i viridis, krętogłów posp. , zimorodek posp. , kraska gwarliwa, dzierzba cierniokręt, drózd jemiołowy, kos, kwiczoł, piegża, krzyżodziób, głuszec kniejotek, gł. cietrzew, gł. jarząbek, bocian czarny i w. i. Z rodzaju amflbiów żmija zygzak pelias berus, żmija czarna pelias prester, wąż posp. tropidonotus natrix, żabka drzewna, żaba jadalna itd. Jako pow, kartuski oddawna był zamieszkałym, świadczą stare grobowiska pogańskie. Mianowicie znachodzą się tu t. zw. mogiły kamienne. Największą w kraju ztego rodzaju grup, bo liczącą przeszło 100 mogił, spostrzegamy na wyżynach wsi Tuchomka. Koncentruje się ona na południowowschodniem wybrzeżu jez. tuchomskiego. Rozstrzela się ztąd promieniami na południe i wschód w kierunku wsi Borówca i Miszówka. Z zachodniej strony przecina ją wąwóz bezimiannego strumienia, uchodzącego do jez. tuchomskiego. Za nim na przyległych wyżynach występuje nowa grupa mogił leżących pomiędzy Tokarami, Czelszowem i Warzenkiem. Na dalszej garbatej powierzchni widzimy znaczniejsze gromady przy wsi Ko

Kartuzy