stał Aleksander Sadowski, marszałek powiatu kamienieckiego; wybory 1862 r. nie doszły a były ostatnie. Obecny stan miasta rozszerzyło się ono i rozrosło znacznie, tembardziej, że po zbudowaniu nowego mostu, stanowiącego prawdziwą ozdobę Kamieńca, przedmieścia Polskie i Ruskie Folwarki, nietylko weszły wskład jego, ale związała je nowa dzielnica bardzo piękna, nazwana Nowym planem. Kamieniec leży pod 48 45 szerok. i 50 10 długości; od Warszawy 679 w. , od Petersbuaga 1530 wiorst, od Moskwy 1351, od stacyi Proskurowa kolei odeskowołoczys. wiorst 86. Liczył ludności w listopadzie 1869 r. , według jej jednodniowego spisu, 19157; mianowicie, mężczyzn 9790, kobiet 9367; według narodowości wielkorosyan 4655, małorusinów 2585, białorusinów 19; polaków 3258, izraelitów 7340, niemców 139, wołochów 7, francuzów 4, węgrów 3, ormian 8, nadto 1 grek, 1 bułgar, 1 tatarzyn i 1 cygan. Według religii prawosławnych 6905 38 proc, katolików 3473 19 proc, żydów 7340 40 proc, reszta odsetek przypada na protestantów. Widzimy więc, że na 57 proc chrześcian przypada 40 proc izraelitów. W r, 1881 liczba mieszkańców miasta podniosła się do 30, 000, z których 50 proc przypada na chrześcian i tyleż na judejczyków. Fabryk nie posiada żadnych, handel rozwinięty o tyle, o ile wymagają tego potrzeby miasta i okolicy. Wsunięte w sam kąt gubernii, przyparte do granicy austryackiej oddalone od kolei wiorst 90, nie posiada należytych, dróg komunikacyjnych; nawet szosy doczekać się nie możemy, coby bardzo na rozwój miasta wpłynąć mogło. Oświata na pierwszem miejscu postawić należy gimnazyum męskie; ma ono swoją historyą, powstało ze szkoły założonej przez jezuitów w 1610 roku. Fundatorem jej był sędzia ziemski kamieniecki, który w pierwszej ćwierci XVII stulecia na utrzymanie szkoły zapisał wieś Ormiany, położone pod Kamieńcem. Po zniesieniu jezuitów, komisya edukacyjna szkołę miejsową oddała pod zarząd akademii krakowskiej, nim jednak ta ostatnia ją objęła, rząd duchowny przysłał do nas ks. teatynów ze Lwowa, którzy przywieźli z sobą bibliotekę z 2000 książek złożona; przybysze atoli nie mogli się pogodzić z miejscowem duchowieństwem i po dwuletnim pobycie opuścili Kamieniec na zawsze a książnicę po nich pozostałą wcielono do biblioteki przy winnickiem gimnazyum. Między 1783 a 1793 rokiem, miejscowa podokręgowa akademicka szkoła liczyła sześciu nauczycieli, z prorektorem Nepomucenem Tylkowskim, doktorem filozofii, na czele i liczyła 312 uczniów. W chwili wcielenia Podola do Rossyi nauczanie ustało, szkoły zamknięto. Dopiero w 1797 r. Janszyn a nigdzieśmy sienie mogli doszukać I szczegółów życia tego dobroczyńcy młodzieży, nabył pałac nowy biskupi za 10, 000 r. asyg. i ofiarował go na szkołę, która przetrwała do 1803 r. ; dopiero podówczas oddano ją pod zarząd uniwersytetu wileńskiego nosiła ona nazwę powiatowej o sześciu klasach i liczyła w 1818 r. . 149 uczniów. W 1832 r. przeobrażono ją w gimnazyum; w rok potem stanął budynek, na miejscu rozebranego pojezuickiego kościoła, duży trzypiętrowy, noszący na sobie cechy wyraźne urzędowej architektury. Dziś jest to gimnazyum klasyczne t. j. filologiczne i liczy do 700 wychowańców. Gimnazyum żeńskie, założone przed 15 laty, o sześcio letnim kursie, liczy 280 wychowanic. Przy tych dwóch zakładach w kwietnia 1881 r. utworzono towarzystwo wspierania młodzieży ubogiej uczącej się; towarzystwo owo, w ciągu pierwszego roku swego istnienia rozdało 3, 000 r. na wsparcia, wpisowe, odzież, kuracyą i t. d. Jest jeszcze w mieście szkoła przygotowawcza tak zwana dawniej proforma licząca do 40 uczniów; ludowa narodnje uczyliszcze dla chłopców i dziewcząt, dwuklasowa 300 uczniów; szkółka rzemieślnicza 50 wychowańców; seminaryum dla prawosławnego dochowieństwa z sześcioletnim kursem 450 słuchaczów; powiatowa czteroklasowa 180; pensya dla panienek, córek prawosławnych parochów, 200 uczenic. Seminaryum katolickie powstało w 1770 r. , założone staraniem owczesnego biskupa Krasińskiego w 1782 ks. kanonik Gronkiewicz, własnym kosztem zbudował gmach seminaryjski i opatrzył szkoły należytym funduszem. W 1793 zniesiono je; w 1812 r. ks. Mackiewicz ulokował seminarynm w klasztorze karmelitów, w 1842 w podominikańskim; ze zniesieniem atoli kamienieckiej dyecezyi i seminaryum zamknięto w 1866 r. , a wychowańców jego przeniesiono do Żytomierza. Pierwsza drukarnia założona została w Kamieńcu około 1832 r. przez Wagnera, który, sprowadzony na Podole przez Marchockiego do Mińkowiec, z wędrowną swoją prasą przebywał krótką chwilę w Dunajowcach l83l, nim osiadł w naszem mieście, w lat kilkanaście przeszła ona do Krajzów w których posiadaniu do dzisiaj zostaje; odbiła ona kilka książek nabożnych, Directorium officii divini za r. 1846 i tomik fraszek Kowalskiego. Oprócz rządowej, jest jeszcze tak zwana typografia rossyjska, własność Glikina; w niéj to drukowano gazetę miejscową Listek podolskij, która przeżyła rok tylko 1881 i w bieżącym po kilku tygodniach istnienia skonała. Jest w mieście publiczna rossyjska biblioteka, przeważnie z dzieł nowych złożona, biblioteka przy gimnazyum dla użytku młodzieży, przy seminaryum prawosławnem, z dzieł ajcetycznej treści przeważnie składająca się; jest tu kilka druków rzadkich jak Biblia

Kamieniec