Lanckoroński, ubrani w przysłanych sobie od wezyra kaftanach. Mieszkańcy wyjechali z miasta 30 sierpnia, na 300 wozach, eskortowani przez turków. Wjazd sułtana poprzedził JanczarAga; odebrał od podstarościego Alsa klucz miasta, pozdejmował krzyże a kościołów, a domy zostały zabrane dla sułtana, wezyra i baszów. Nareszcie 3 września sam sułtan wjechał do Kamieńca, ulice na cześć jego skropiono krwią zwierząt świeżo zabitych, a według Kochowskiego, rozrzucano po ulicach obrazy świętych z kościołów, które wjeżdżający tratowali końmi. Wjazd odbył się przez bramę ruską; jednocześnie wjechali tatarowie przez bramę Batorego. Mahomet IV w zielonej szacie, na tarantowym wierzchowcu, poprzedzony beglerbejami i baszami, w powolnym. pochodzie przez rynek ormiański dzisiejszy plac gubernatorski i polski, dostał się do katedralnego kościoła. Tutaj zsiadł z konia i wszedł do świątyni Kochowski, według zaś innych kronikarzy wjechał konno do kościoła. Jednocześnie schwytano chłopa, Piotra Jastrzębskiego, i obrzezano go w obecności sułtana; na tem się skończyła uroczystość przeobrażenia katedry na meczet. Kochowski spotkał tegoż Jastrzębskiego po zwycięztwie wiedeńskiem jako dworzanina Lubomirskiego. Wielki wezyr miasto urządził, mieszkańców Polaków wyrzucił, zabrawszy im wszystko, mury naprędce naprawił, załogę z 15, 000 zostawił pod wodzą Halilpaszy, nowego komendanta i wielkorządcy paszałykatu podolskiego. Turcy z miasta wynieśli niemałe skarby, całe bowiem bogactwo województwa, tak kościelne jak i prywatne, było tu zgromadzone; sto naładowanych wozów zabrało je do Stambułu. Akta grodzkie ocalił władyka Szumlański i we Lwowie złożył Marczyński, akta zaś ziemskie Halilpasza złożył w gmachu do niedawna egzystującym stary dom obrad obywatel, gdzie całą niewolę przebyły, W czasie zaboru Kamieniec posiadał domów w ogóle 614, kamienic 31, jatek rzeźniczych 9, piekarzy 63, sukienników 7, świątyń chrześciańskich 28, samych kat. 12. lustracya r. 1670. Katedrę św. Piotra i Pawła zamieniono na meczet sułtański, klasztor i kościół dominik. pod wezwaniem św. Mikołaja na koszary dla janczarów, a potem na meczet dla padyszacha; kolegium jezuickie dla koni cesarskich; klasztor karmelitów bosych na skałce zrujnowany w czasie szturmu, następnie rozebrany, i z materyału jego wzniesiono most łączący zamek z miastem, na miejscu zaś kościoła bastyon obronny. Kościół św. Katarzyny, jedyny pozostał dla katolików, przy którym kilka miesięcy pełnił posługę religijną jezuita Szornill; następnie także zamieniony na stajnie dla wezyra. Kościół i klasztor dominikanów, stary, drewn. , przy bramie ruskiej, przetrwał niewolę turecką przeznaczony na koszary dla janczarów. Kościół pod wezw. św. Michała, obok baszty Batorego, przerobiony na rondel armatni. Kościół i klasztor franciszkanów przerobiony na cerkiew, następnie oddany katolikom po wypędzeniu ich z kościoła św. Katarzyny. Kościół św. Stanisława w starym zamku przerobiony na meczet. Kaplica zamkowa zamieniona na fort, kaplica św. Łazarza, przy szpitalu, rozsypała się w gruzy. Ormiańskich 4 Wniebowzięcia katedra imponujących rozmiarów spalona. ; św. Mikołaja zniszczony; św. Maryi zrujnowany w czasie bombardowania przez Jakóba Sobieskiego. Kaplica św. Stefana pozostawionna ormianom dla nabożeństwa. Cerkwi ruskich niezjednoczonych 12; św. Trójcy obecnie troicki monaster zamieniona na meczet Mustafy baszy, sekretarza i ulubieńca sułtana; Wniebowzięcia, drewniany obok starego domu obywatelskiego zrujnowany w czasie bombardowania; św. Jerzego obok rus. bramy spalono; św. Mikołaja naprzeciw dzisiejszego teatru, P. Maryi obok poprzedzającego, Michała Archan, poniżej donu Pawlickiej, na Pocztowej ulicy, wszystkie 3 rozebrane na opał. W wąwozie Smotrycza były 4 cerkwie Zbawiciela, św. Onufrego, Narodzenia Chrystusa w ogrodzie Witta i św. Krzyża na Karwasarach, zostawiona dla obrządku ruskiego. Na Ruskich Folwarkach cerkiew Zmartwychwstania i kaplicę luterską na zamku wcielono do fortyfikacyi. Z 27 więc świątyń 5 przedniej szych zamieniono na meczet, 2 na stajnie, 1 na koszary, 4 obwarowano, 1 spalono, 3 zostawiono dla chrześcian, reszta 11 rozpadła się lub zniszczona. Około 1680 r, turcy zbudowali meczet nad brzegiem Smotrycza, przy lackiej bramie, lecz ten później został zwalony. Zamek także został wzmocniony dwiema potężnemi basztami. Następnego roku wzięto się do fortyfikacyi miasta; do 2, 000 włośc, codzień pracowało, domy drewn. usuwano, zastąpiono je murowanemi. Halli pasza kilkanaście lat rządził Podolem, on to wytrzymał późniejsze oblężenie Jakóba Sobieskiego, on sądził Jurka Chmielnickiego na ratuszu tutejszym i kazał go udusić na moście przez siebie zbudowanym, ozdobił kościół dominikanów piękną kazalnicą, która do dziś dnia przetrwała. Przy następcach jego miasto upadało, mieszkańcy uciekali, Polsce dostały się tylko gruzy. Upadek Kamieńca boleśnie odbił siew sercach Litwy i Korony; Jan Kazimierz wiadomość tę przypłacił życiem. Napróżno Michał Korybut błagał papieża i królów pomocy; zmuszony był on zawrzeć poniżający pokój buczacki. 11 listopada 1673 Sobieski rozbija 80, 000 turków pod Chocimem, opasuje Kamieniec i przez kilka dni rzuca do

Kamieniec