na str. 245; także Dyaryusz w Grabowskiego Ojczystych spominkach I, 195 następnie Dziennik pogromu Tatarów p. J. Sobieskiego marszałka i hetm. w. k. w r. 1672 w Bibliotece Ossolińs. 1866, t. VIII, str. 3l2 i nast. ; tudzież. List J. 8. do króla zpod Kałusze z d. 14 października 1672, tamże str. 324 do 326. Wierpzem opisał tę bitwę Wł. Chomętowski, ob. Przyjaciel domowy, 1870 str. 58 i 59. W roku 1675 pobił tatarów pod Kałuszem Andrzej Potocki. Spokojniejsze, wolne od napadów tatarskich czasy dozwoliły wzróść miastu. Lustr. z r. 1765 podaje Chrześciańskich domów wielkich 64, małych 194, żydows. dm. wielkich 62, małych 73, kościołów 2, cerkwi 3. Podatki sucha porcya żołnierska, strażczyzna, oczkowe, dziesięcina pszczelna, zarąb, makowszczyzna, aręda z porękawicznem czynią z miasta zł. 16619 gr. 5, dochód zaś ze starostwa wynosi 70959 zł. 10 gr. 3 den. , z czego potrącić trzeba wydatek 13158 zł. 10 gr. 15 den. Wkrótce potem zgorzała część miasta a morowa zaraza r. 1770 znacznie je wyludniła. Podług inwentarza z r. 1771 było w rynku, na 4 ulicach, wałach i pod zamkiem 39 dm. wielk. , 72 mał. , 22 pustych; na przedmieściu za bramą lwowską 2 domy wjezdne, dm. 78, pustych 21; na przedmieściu za bramą halicką dm. 34, pustych 9, kościół farny z drzewa jodłowego, cerkwi 3. Zamek od wschodu wałem opasany, na nim parkany przeważnie popalone; na zach. sztachety na fundamentach murowanych, na płd. od cmentarza płotem z chrustu ogrodzony; na płn. parkanem i daszkiem z gąt pokrytym opasany. Brama murowana, w niej izba dla żołnierzy do usług skarbowych i skarbczyk; brama od folwarku nowo wymurowana, na górze rezydencya z ganeczkiem w koło. W środku dziedzińca stara oficyna drewniana, oficyna ekonomska, szpichlerzyk, stajnia itd. Żupy na przedmieściu lwowskiem za Siwką; wieża beczkowa wielka z drzewa jodłowego ma panwi do wywaru soli beczkowej 4; suszarnia do suszenia soli. Wieże huskowe 4, każda ma czehryn do wywaru soli drobnej, huski, i większej, hurmany zwanej. Okno surowiczne Górne zwane, 20 łokci głębokie, drzewem jodłowem obudowane, dachem gontowym pokryte, gdzie kosze 2 z liną; karat z kołami do ciągnienia surowicy. Okno wodne, nowo wykopane, 90 łokci głębokie, sztołą podziemną na łokci 50 komunikuje z oknem surowicznem górnem, gdzie kruszce solne wodą przez sztołę wpuszczoną podsycają się i wymakają, a tak woda staje się sposobną do wywaru soli. Okno niższe surowiczne, Mogiła, 90 łokci głębokie, z drzewa jodłowego, pod dachem, w nim kosze, liny, karat z kołom do ciągnienia surowicy. Okno wodne, Kafar, pod dachem, na słupach, bez ścianek, 90 łokci głębokie, sztołą podziemną na 70 łokci komunikuje z oknem Mogiła. Budynek pisarza z furami w przedaż do Litwy idącymi, sadków 2, ogrodów na jarzynę 2, budynek pisarza solnego, stajenka dla koni skarbowych, obora, budynek pisarza drwa skupującego itd. Izba szafarza do wydatku soli drobnej, izba szafarza do wydatku soli beczkowej, karczma, browarek, rzemieślników przy żupie osiadłych 33. Do starostwa kałuskiego należały miasteczko Kałusz i wsie Berłohy, Dobrowlany, Dołhe, Grabówka, Jaworówka, Jasień, Krasna, Kamień, Kadobna, Kopanka, Kropiwnik, Łdziany, Majdan, Mościska, Mysłów, Niebyłów, Nowica, Petranka, Podmichale, Przysłup, Pójło, Równia, Rypianka, Słoboda Niebyłowska, Słoboda Równiańska, Sliwki, Siwka, Topolsko, Uhrynów stary i średni. Wistowa, Zagórze, Zawoja. Wieś Zawoja miała żupę solną zwaną Gwoździcha; wieś Uhrynów średni żupę Czartoryjkę; Petranka żupę Petranecką; Krasna żupę Kraśnieńską i Leśną; Przysłup szopę wielką do robienia potażu, popielnie i hartownię do lutrowania potażu. Starostą był tu około r. 1615 Żółkiewski. Później było starostwo w posiadaniu Augusta Aleksandra ks. Czartoryskiego, wojew. ruskiego, i Maryi Zofii z Granowa Sieniawskiej, małżonków, z prow. 103926 złp. W r. 1771 był starostą kałuskim Stanisław ks. Lubomirski, marszałek w. k. Rząd austryacki zajął je 1 maja r. 1782. Do wsi przynależnych przyłączono osady niemieckie w Kałuszu, Landestreu i Ugartsthal, a dobra te pozostają dotąd w administracyi rządowej. W r. 1810 urodził się w Kałuszu Franciszek Smolka, doktór praw i adwokat krajowy, znakomity mąż stanu i wielce zasłużony patryota. Z zamku i wałów nie ma ani śladu; zachowała się tylko tradycya o ich istnieniu. Na pastwisku czyli tłoce miejskiej zwanej Mogiłki, są ślady licznych kurhanów, dziś poniszozonych. Przy kopaniu rowu na błoniu koło Strukowej góry znaleziono w r. 1874 miecz odkopano cmentarzysko z mnóstwem kości. W gabin. arch. akad. krak. jest siekierka krzemienna, znaleziona w okolicy Kałusza, wyrób piękny, gładzony, darowany w r. 1875. Herb miasta W niebieskiem polu u góry trzy topki soli, pod niemi lit. K a pod nią księżyc zwrócony rogami do góry. Źródła Rzecz o bryłach kulistych w okolicy Kałusza i Ładawy na Podolu p. Altha, Roczn. Tow. nauk. krak. , tom VIII, 1864; Jeszcze kilka słów o bryłach kałuskich z podaniem wypadku rozbioru ilościowego p. Altha tamże t. 14, 1868. Pokłady chlorku potażu sylwinu w kopalni kałaskiej p. Windakiewicza tamże 1871. Minerały z Kałusza p. Niedźwieckiego, Kosmos, Lwów, 1877, str. 73 do 75. lieber den Kałuszit, ein neues Mineral v. Kałusz, Ton Joh. Rumpf, Mineralog. Mitth. V. Tschermak, Wien, 1872 str.

Kałusz