409 pudów kartofli. Z pięciu cukrowni istniejących w gubernii najznakomitszą jest Leśmierz wzorowo urządzona. Po niej idą Dzierzbin, Zbiersk, Młynów a w końcu Cielce. Cyfra produkcyi tych cukrowni z 537, 547 rs. w 1873 r. wzrosła do 1, 014, 000 rs. w 1878 r. , choć jednocześnie liczba zajętych robotników zmniejszyła się z 1243 ludzi w 1873 r. , na 963 w roku 1878. Z 36 browarów sześć jest w kaliskim, po pięć w sieradzkim i słupeckim, po cztery w konińskim i łęczyckim i po trzy w tureckim i sieradzkim. Najpierwsze miejsce zajmuje kaliski browar Wejgta, którego produkcya dochodzi do 70000 rs. rocznie Z 26 fabryk miodu, małych rozmiarów, było czynnych 20, z tych 8 w pow. łęczyckim a w pozostałych po jednej do trzech. Młyny parowe w liczbie 11 zajmowały 48 robotników i wyprodukowały za 182316 rs. , 2 amerykańskie z 10 robot. za 36180 rs. , 204 wodnych z 231 robot. za 210915 rs. , 837 wiatraków z 983 robot. za 411944 rs. i 11 konnych z 15 rob. za 48916 rs. Domów przytułku jest 7, urządzonych na 114 osób a mieściły 1880 r. 200 ubogich, z których utrzymanie każdego kosztowało 8, 9 kop. Roczny dochód wynosił rs. 11619 kop. 1, rozchód rs, 7495 kop. 11; pozostało w kasach rs. 4123 kop. 90, a zapasowy kapitał rs. 26397 kop. 96 Oprócz tych przytułków znajduje się w osadach i wsiach 29 zakładów pod zawiadywaniem gminnych zebrań. Większa ich część daje tylko ubogim mieszkanie i nieznaczne wsparcie pieniężne; istnieją tylko ze wsparć mieszkańców wiejskich i z procentów od niewielkich kapitałów. Ochron dla dzieci w całej gubernii jest trzy w Kaliszu, Sieradzu i Wieluniu, które urządzone są na 160 dzieci a przebywało w nich w 1880 r. 215. Utrzymanie każdego dziecka kosztowało dziennie w Kaliszu 6, 9 kop. , w Sieradzu 8, 5 kop. , w Wieluniu 11, 8 kop. ; dochodu miały rs. 4274 kop. 64, rozchodu rs. 3447 kop. 74, pozostało rs. 826 kop. 90 a kapitału zapasowego rs. 9343 kop. 63. Z różnych źródeł wpłynęło w 1880 r. 6733 rs. kop. 10. Oprócz tego wpłynęło rs. 951 kop. 95 z kar akcyznych od trunków. Zakłady dobroczynne zarządu kaliskiego mają w ogóle zapasowego kapitału rs, 103439 kop. 38 i pół i rs. 31478 kop. 47 przeznaczo, nych na urządzenie dobroczynnych zakładów. Do 1 stycznia 1881 r. zakładów naukowych było w gubernii gimnazyum męzkie 1, żeńskie 1, seminaryum nauczycielskie 1, szkoła wzorowa przyniem 1, prywatnych zakładów męzkich 6, żeńskich 15, obojej płci 4, niedzielne rzemieślniczych szkół 10, niedzielnohandlowych 1, ewangelickich szkółek kantoratów 117, elementarnych szkół 270, razem 427. W tych zakładach uczących się było 22420, w tej liczbie płci męzkiej 13933, żeńskiej 8487. W tej liczbie w kantoratach 3210 dzieci 1879 obojga płci. Jeżeli ilośó mieszk. Uczymy 800, 000, to 1 uczący się płci męzkiej przypada na 58 a 1 płci żeńskiej na 97; 1 zaś zakład naukowy ptzypada na 1882 mieszk. Na utrzymanie szkół lem. miejskich wydano w 1880 r. 5785 rs. 39 i pół kop. Podług tabel likwidac. do szkół elem. należy 411 kawałków gruntu czyli mr. 1504 pr. 56, z tych w użytkowaniu nauczycieli katolickich jest m. 690 pr. 210, kantorów m. 493 pr. 295; reszta m. 319 pr. 151 oddawaną bywa w dzierżawę, z której dochód wójci wnoszą do kas pożyczkowych albo banku. Do 1 stycznia 1881 takich sum wniesiono na procent rs. 8639 k. 42 W Kaliszu istnieje towarzystwo lekarskie z celem badania gubernii pod względem sanitarnym i zbierania statystycznych danych o chorobach i śmiertelności mieszkańców. Towarzystwo składa się z 42 członków, prezydującego, sekretarza i bibliotekarza. Innych towarzystw w gubernii niema. Handel księgarski mało rozwinięty i ostatecznie nie zaspakaja potrzeb miejscowych. Sklepy księgarskie przeważnie handlują książkami dla uczących się i sprowadzają w ograniczonej liczbie utwory belletrystyczne. Wszystkich księgarń w gubernii jest 9 z obrotem rocznym około 16400 rs. Bibliotek ze specyalnym celem udzielania książek do czytania dla publiczności niema; prawie każda istniejąca księgarnia posiada tak zwane czytelnie, złożone ze starych wydań w polskim, francuskim i niemieckim języku, z których wypożycza książki za opłatą miesięczną. Drukarń i litografij znajduje się 9; w Kaliszu dwie drukarnie i 2 litografio, w Łęczycy, Koninie i Kole po jednej drukarni. Zakładów fotograficznych dwa, jeden w Kaliszu, drugi w Łęczycy. Województwo kaliskie. Ziemia ta, jako część Wielkopolski, przy podziale królestwa przez Bolesława Krzywoustego ob. , dostała się w posiadanie synowi jego Mieczysławowi Staremu, którego prawnucy podzielili znów Wielkopolskę r. 1247 w ten sposób, iż Przemysławowi dostało się Gniezno i Poznań; Bolesławowi zaś młodszemu, zwanemu Pobożnym, księstwo kaliskie. Bolesław ten był zarazem pierwszym i ostataim udzielnym księciem kaliskim, gdyż Przemysław, synowiec jego, przyłączył Kaliskie do księstwa gnieźnieńskiego i poznańskiego. Później tenże Przemysław został królem polskim, i Kaliskie wróciło około r. 1308 de Korony jako województwo. W tym stanie przetrwało kilka wieków, aż dopiero r. 1768 z części północnej utworzono województwo gnieźnieńskie ob. i do tego czasu składało go sześć powiatów kaliski, koniński, pyzdrski, nakielski, gnieźnieński i kcyński; po utworzeniu województwa gnieźnieńskiego, z dwóch ostatnich pozostało

Kalisz