jemnica od 20 kop. do 50. Płaca najemnika z każdym rokiem się zwiększa. Do 1go stycznia 81 r. pożyczek Tow. Kred. na dobrach miało rs. 14, 428, 400, w r. 80 wydano pożyczek na 466, 600 rs. Do większych posiadaczów należy koni 27984, bydła 53277, owiec 551, 977, z tych 300, 000 cienkowełnistych. W gubernii znajduje się około 40 wzorowych gospodarstw, ze sztucznemi nawodnieniami i osuszeniem gruntu, ulepszonem utrzymywaniem inwentarza, zasiewaniem traw i t. d. W gospodarstwach włościańskich ulepszenia wprowadzają się nieznacznie. Ogrodnictwo bardzo mało rozwinięte; zajmują się niem w większych majątkach i to tylko na swoje potrzeby; włościanie prawie zupełnie nie zajmują się ogrodnictwem z wyjątkiem tych, którzy mieszkają w bliskości miast. Sadownictwo także mało rozwinięte; większe sady znajdują się tylko w większych majątkach i u kolonistów niemieckich. W 1880 r. sady dworskie zajmowały 2793 mr. , włośc. 3585 mr. , w osadach miejskich 289 mr. i w lasach rządowych 21 mr. Ogólny obszar lasów gubernii wynosił w 1880 r. 325, 666 mr. , w tej liczbie 131718 mr. lasów pryw. nieurządzonych, 114712 mr. lasów urządzonych, 23013 mr. zasianych po wycięciu, 38388 mr. niezadrzewionych, 7209 mr. za serwituty danych włościanom, 2534 mr. włościańskich, 8, 090 do osad należących, 3006 miejskich, 30730 rządowych, 28437 donacyjnych. Prędszemu rozwojowi gospodarstwa leśnego stoją na przeszkodzie serwituty. W ogóle lasów w gubernii 514, z tych 315 obciążonych serwitutami a 199 bez serwitutów. 315 prywatnych lasów obciążonych serwitutami wynoszą mr. 208487 pr. 162, z tych 87612 mr. 131 pr. gdzie urządzone jest gospodarstwo leśne a 120875 mr. 31 jeszcze nieurządzonych. Handel drzewem budulcowem szczególniej znaczny prowadzi się w miejscowościach przygranicznych i przy rzece Warcie. Lasy rządowe w gubernii dzielą się na czteryleśnictwa Wieluń, Klonowa, Koło i Turek. Głównem zajęciem ludności jest rolnictwo, z którem łączą wieśniacy uboczne pomocnicze rodzaje pracy. W powiatach nadgranicznych jak kaliski, wieluński, słupecki, chów gęsi i trzody chlewnej na wywóz za granicę, przytem przemytnictwo, stanowią ulubione zajęcie włościan. Przemysł rękodzielniczy w zastoju, gdyż wszelkie potrzeby lud zaspakaja w pogranicznych miasteczkach w. ks. poznańskiego, gdzie znajduje tanie i dobre wyroby niemieckie. Dobywanie torfu w pow. konińskim, kolskim, łęczyckim; praca po cukrowniach w pow. kolskim, przemysł furmański w pow. łęczyckim mianowicie, wyrób płótna i wełnianych grubych tkanin na miejscową potrzebę oto główne zatrudnienia ludności wiejskiej. Od czasu wprowadzenia włościańskiej reformy do 1 stycznia 1881 r. włościanie nabyli od prywatnych osób mórg 48198; siedzib w ogóle, należących do włościan i mieszczan rolników podług tabel likwid. jest 71836, w tej liczbie 159 bez gruntu należących do komorników, ogół zaś ilości gruntów włościańskich i mieszczańskich wynosi mr. 634946. Z tej liczby pomierzono i okopcowano mr. 262731. Do 1 stycznia 1881 r. korzystało z serwitutów z prawem paszenia bydła osad 23716, korzystania z budulcowego drzewa osad 6158, z opału, zbieraniny i szyszek 16528 osad, ze ściółki 11015 osad. W ogóle w gubernii jest wsi, którym przyznane zostały serwituty 1773, wsi, które w zupełności zawarły zgodę o serwituty 379, w części 86; osad zaś, którym podług tabel likwidacyjnych przyznane zostały serwituty 38500, z tych 9754, które przez dobrowolną ugodę zamieniły serwituty, czyli 27 proc; pozostało jeszcze 28746 osad korzystających z serwitutów. Samorząd gminny. Wszystkich gmin w gubernii do 1 stycznia 1881 r. było 142 i tyluż wójtów, z których 87 włościan, 40 mieszczan a 15 z innych stanów; umiejących zaś czytać i pisać 103, nieumiejących 39. Wszystkich kas oszczędniościowopożyczkowych do końca r. 1880 było czynnych 119, więcej o 13 niż roku 1879 i posiadały obrotowego kapitału rs. 227645 kop. 41 i pół. O ile ilośó kas i obrotowy kapitał wzrasta z każdym rokiem przekonać się można z tego, że w r. 1872 było kas tylko 34, które miały obrotowego kapitału rs. 36534. Fundamentalny kapitał wszystkich kas wynosi rs. 77087 kop. 8, a od czasu ich założenia do 1 stycznia 1881 r. stan czynny i bierny wynosi rs. 1, 269, 488 k. 4 3 4. Do 1 stycznia 1880 r. znajdowało się w gubernii ludności mężczyzn 359746, kobiet 383406, razem 743152. W ciągu roku 1880 urodziło się płci męzkiej 15184, płci żeńskiej 14471, razem 29656; umarło płci męzkiej 8220, płci żeńskiej 9126, razem 17376. Takim sposobem ludność w tym roku zwiększyła się płci męz. o 6964, płci żeńs. 5316, razem o 12280 czyli około 1, 6 proc. W r. 1879 ludność wzrosła o 8809; zatem w roku 1880 zwiększyła się o 3390. Tak więc do 1 stycznia 1881 było ludności płci męz. 366710, płci żeń. 388722, razem 755722. W r. 1880 urodziło się 29656, w tej liczbie było prawnie urodzonych chłopców 14617, dziewcząt 13771, razem 28388; nieprawnie chłopców 567, dziewcząt 701, razem 1268. Srednio biorąc od roku 1867 przypada w gubernii jeden urodzony na 24 i 25 a w r. 1880 na 26. Liczba nieprawnie urodzonych w r. 1880 składa 4 proc. ogólnie narodzonych i w porównaniu z r. 1879 zwiększyła się o 180. Jeden nieprawnie urodzony przypada na 595 ogólnej ludności. Najwięcej urodzo

Kalisz