kiego powiat obejmował 4 dekanaty kaliski, który miał kościołów parafialnych 15, filial. 4, klasztorów 3, kaplic publicznych 4; Stawski, kościołów parafialnych 18, filialnych 4, kaplica publiczna 1; stawiszyński, kościołów parafialnych 12, filialny 1, klasztor 1, kaplic publicznych 2; uniejowski, kościołów paraf. 18, filialnych 2, klasztorów 2 i 7 kaplic publicznych. Powiat kaliski pod względem naukowych zakładów, w r. 1860 liczył 3 szkoły rzemieślnicze z liczbą 501 uczniów; 31 szkół elementarnych rządowych, w których było 2, 782 uczniów; 7 szkół prywatnych z 229 uczniami; nadto 1 szkołę wyższą realną, zamienioną potem na gimnazyum 8klasowe w Kaliszu. Pod względem sądowym, powiat dzielił się na 2 okręgi kaliski i wareki. Gub. kaliska leży w zach. części królestwa polskiego, pomiędzy gub. warszawską z północy i wschodu a piotrkowską od wschodu i południa, zachodnim i zachodniopółnocnym bokiem przytyka do Szlązka i w. ks. poznańskiego. Obszar gubernii wynosi 206. 55 mil kw. 9994, 1 wiorst kw. lub 11, 373. 5 kil. kw. i przedstawia trójkątny klin, zwrócony podstawą ku północowschodowi. Pod względem układu poziomego obszar gubernii przedstawia płaską nizinę, pochylającą się wogóle ku zachodowi. Różnice we wzniesieniach są wogóle nieznaczne i występują stopniowo, tak że niepodobna dokładnie oznaczyć linii działów wodnych trzech dorzeczy, które spotykamy w obrębie gubernii K. Najmniej wybitnym jest dział wodny między Wartą a Wisłą, powstał on dopiero w czasach historycznych skutkiem osuszenia tych stron przez wycięcie lasów i uprawę roli, co sprowadziło wyschnięcie wielu jeziór i błot i obniżenie znaczne poziomu w istniejących jeszcze jeziorach. W dawnych wiekach istniała, zwłaszcza w porze wiosennego przyboru wód, komunikacya wodna między Wartą i Wisłą za pośrednictwem łańcucha jeziór zgrupowanych koło Gopła i rz. Bachorzy. Czy północną część gub. kaliskiej a mianowicie północne części pow. słupeckiego, konińskiego i kolskiego uważać należy za dorzecze Warty czy też za dorzecze Wisły tego trudno rozstrzygnąć bez dokładnego zbadania samego terrytoryum. Wody tego obszaru spływają do Gopła, którego brzeg pod Broniszewem wznosi się na 298 stóp. W pow. kolskim między Kołom, Kłodawą, Babiakiem, Izbicą rozciąga się wyżyna wzniesiona średnio na 400 do 430 stóp, podczas gdy dolina Warty pod Kołem przedstawia tylko 282 st. a Koło 305 stóp. Na półn. zachód od Babiaka wzniesienie dochodzi 542 stóp. Różnica wzniesienia pomiędzy Kołem nad Wartą a Broniszewem nad Gopłem, przy trzydziestowiorstowej odległości, wynosi około 7 stóp. Również między dorzeczem Warty i Prosny dział wodny niezbyt wyraźny. Za linią tego działu można przyjąć z niewielką różnicą, drogi bite z Kalisza do Turku, z Turku do Sieradza i z Sieradza do Praszki. Obszar objęty temi drogami i stanowiący trójkąt złożony z połów powiatu kaliskiego, tureckiego, sieradzkiego i wieluńskiego stanowi dorzecze Prosny, do której wlewają wody tego obszaru rzeczki Trojanówka i Swędrnia wpadające do Prosny pod Kaliszem, który stanowi najniższy punkt koncentrujący wszystkie wody okolicy. W południowej części dorzecze Prosny przedstawia szybko wzrastająco wzniesienie poziomu. Dolina Prosny pod Praszką wznosi się na 604 stóp. Strojec o kilka wiorst od Praszki ma 737 st. , nieco dalej na drodze do Krzepic Jaworzno 890 stóp. Wschodnia część gubernii, stanowiąca dorzecze Warty, jest znacznie wynioślejsza od zachodniej. Obniżenie poziomu doliny Warty jest szybkie i znaczne. Od Działoszyna płynie ona wązką doliną, wyżłobioną śród wyżyny mającej 700 do 800 stóp. Dzietrzniki między Praszką a Działoszynem 714 stóp. W miarę obniżania się poziomu dorzecza, rozszerza się sama dolina rzeki. Sieradz wznosi się tylko 448 stóp. W tureckim i kolskim powiecie przy małem wzniesieniu i łagodnem pochyleniu poziomu dorzecza, Warta rozdwaja często koryto i tworzy obszerną dolinę, pokrytą bujnemi łąkami i torfiastemi mokradlami. Pomiędzy Nerem wpadającym do Warty, a Bzurą która prowadzi do Wisły wody z większej części powiatu łęczyckiego dział wodny jest bardzo niewydatny. Kierunek jego oznacza w przybliżeniu droga łącząca Aleksandrów w pow. łódzkim z Poddębicami i Poddębice z Łęczycą. Część północnozachodnia gub. , stanowiąca pow. słupecki, przedstawia płaską nizinę, zlewającą swe wody do Gopła i łączących się z nim pomniejszych jeziór. W dawniejszych, wiekach jeziór było daleko więcej i obecne miały znacznie większe obszary, dziś pozostały po nich tylko błotniste niziny, jak ta co otacza jezioro Lubstowskie i Mąkolskie lub mokra zapadlina rozciągająca się koło os. Dobra w pow. tureckim, między Milejowem, Mikulicami, Bądkowem. Z rozszerzeniem się kultury, wycięciem lasów obfitość wód się zmniejszyła, bagna i mokradle osuszono, dna jeziór stały się łąkami i rolami. Największe jeziora leżą na granicach gubernii Powidzkie i Budzisławskie na granicy od w. ks. poznańskiego a Gopło na granicy od w. ks. poznańsk. i gub. warszawskiej. Z leżących wewnątrz gubernii gosławickie, ślesińskie, skulskie, modzerowskie. Gubernia kaliska dzieli się na 8 powiatów, 142 gminy, 3 parafie prawosławne; 8 dekanatów, 220 parafij katolickich; 15 parafij ewang.

Kalisz