emaliowany niebieskim kolorem, z orłami srebrnemi pod koroną kielicha, do koła wypukło wyrobionemi, dar Kazimierza W. z r. 1363. Patyna srebrna starożytnej roboty, z obrazami i napisami. Srebrna złocona monstrancya z r. 1674, przez kartuzów z Gidel kolegiacie darowana. Druga monstrancya srebrna złocona, bardzo misternej roboty, bez żadnych napisów. Oprócz tego znajdują się tam jeszcze 4 bardzo bogate złotolite ornaty. Przed kilku laty kościół ten wewnątrz i zewnątrz odnowiony. Kościół i klasztor księży franciszkanów, założony jeszcze w XIII wieku przez Bolesława Pobożnego, księcia kaliskiego, obszerny, dosyć okazały, ale także ubogi w pamiątki historyczne; w jednym z bocznych ołtarzy znajduje się bardzo starożytny obraz Przemienienia Pańskiego. Kościół i klasztor księży bernardynów, zdobny wewnątrz malowaniem al secco, nic w sobie jednak szczególnego nie mieści. Fundowany został r. 1465 przez Jana Gruszczyńskiego, biskupa kujawskiego. Kościół i klasztor księży reformatów, ubogi ale schludny, założony r. 1631 za panowania Zygmunta III, staraniem Marcina Kowalskiego herbu Wierusz, syna Adama, łowczego wieluńskiego, sędziego grodzkiego ostrzeszowskiego Niesieoki II, 679. W kapliczce zwanej żołnierską, sklepienie pokryte malowidłami. Gmachy rządowe w Kaliszu są następujące 1 pałac biskupi, 2 dom pocztowy, 3 gmach szkół gimnazyalnych, 4 pałac rządu gubernialnego, 5 trybunał, 6 magazyn solny, 7 dom badań, 8 szpital św. Trójcy, 9 szpital starozakonnych, 10 dom schronienia, 11 gmach po korpusie kadetów, zamieniony obecnie na koszary wojskowe. Miasto oprócz placów i innych drobnych realności, posiada jeszcze następujące wsie 1 Tyniec, 2 Dobrzec Mały, 3 Dobrzec Wielki, blisko Kalisza; w odległości zaś mili 4 Wolicę, 5 Chełmce, 6 Szałe i 7 Saczyn; nadto o 1 1 2 mili odległą wieś, 8 Takomyśl; zaś 9 Ostrów kaliski i 10 Pieczyska o mil 4 odległe. Lasy miejskie zawierały morgów nowopolskich 3, 172 prętów 240. Znajdują się tu następujące cechy rzemieślnicze bednarzy, blacharzy, farbiarzy, felczerów, garncarzy, gwoździarzy, introligatorów, kotlarzy, kowali, kuśnierzy, kapeluszników, mularzy, cieśli, mosiężników, młynarzy, mydlarzy, płócienników, powroźników, piwowarów, piekarzy, rymarzy, rzeźników, rękawiczników, ślusarzy, siodlarzy, stolarzy, stelmachów, szewców, sukienników, tasiemników, tokarzy, zegarmistrzów, złotników, oraz zgromadzenie kupieckie. Targi tygodniowe w Kaliszu odbywają się we wtorki i piątki, a to w skutek tabeli przez komisyą rządową spraw wewnętrznych i duchownych, pod d. 24 grudnia 1854 r. za Nr. 27965 49560 zatwierdzonej, na które z okolic zwożą ziemiopłody, nabiał, drób domowy, trzodę chlewną i rozmaite artykuły żywności. Jarmarków zaś dorocznych sześć, powołanem rozporządzeniem zatwierdzonych, na które to, prócz powyższych przedmiotów, dostarczane bywają kożuchy, obuwie, pomniejsze gospodarskie narzędzia, inwentarz rogaty, konie, a niekiedy towary łokciowe krajowego wyrobu. Oprócz pięknego spacerowego parku i kilkunastu ogrodów owocowych, w obrębie miasta położonych, znajduje się jeszcze w okolicy wiele miejsc, będących celem przechadzek albo przejażdżek mieszkańców Kalisza; takiemi są Opatówek ob. , miasteczko liczące około 1, 800 ludności, odznaczające się gmachami najznaczniejszej w królestwie fabryki sukna Fiedlera, kościołem, pałacem dziedzica i obszernym angielskim ogrodem. Wieś Winiary, w której znajdował się na wielką skalę urządzony browar, wybornego dostarczający piwa. Wieś Szczypiorno, miejsce to jest od lat wielu bardzo uczęszczane; komora celna, restauracya z porządnym salonem, ogródek i niewielki bór sosnowy, oto i wszystko co się tu znajduje. Wieś Sulisławice, słynąca przed dwudziestu kilku laty wyborowemi owczarniami. Jest tu ogród z pięknym świerkowym szpalerem i kilku aleami w gęstwinie. Wieś Rożdżały o 3 4 mili od Kalisza odległa, między dwoma bitemi do Warszawy wiodącemi traktami, w bardzo romantycznem położona miejscu. Nakoniec wsie Nosków i Rypinek, z restauracyami dla gości i ogrodami spacerowemi, stanowią przyjemne dla Kaliszan wytchnienie Dotąd Encykl. Orgelbr. . Statystyczne dane o mieście i gubernii podaje Noworocznik kaliski na 1875 r. , tudzież wydawane przez miejscową władzę gubernialną w języku rosyjskim Sprawozdania roczne dla ministeryum spraw wewnętrznych Obzory i tak zwane Pamiatnyja kniżki tj. roczniki mieszczące prócz wykazu władz opisy i dane statystyczne. W 1881 r. wydany został spis miejscowości zamieszkałych w gubernii Spisok nasielonnym miestnostiam z podaniem ludności i odległości od miejsc zarządu. Co do dziejów K. i obecnego jego stanu por. Chodyński Adam Dawne ustawy miasta K. Przywileje, prawa cechów oraz przemysłu i handlu w dawnym K. Od 1816 45 wychodził tu Dziennik Urzędowy Województwa Kaliskiego; 1830 r. Dziennik Wielkopolski; od 1868 roku Kaliszanin, który zamieszcza często bardzo ciekawe monografie z przeszłości Kalisza i bogate dano odnoszące się do obecnego stanu miasta i całej gubernii. B. szkoła obwodowa tutejsza wydawała 1834 43 w K. Akta uroczyste zakończenia rocznego biegu nauk. Czyt. także Die Reise nach Kalisch, Das Palatinat u, die Stadt Kaliach historischstatistisch be

Kalisz