w epoce przeddziejowej. Zapewne niedogodność tego miejsca, nawiedzanego ciągłemi powodziami, skłoniła mieszkańców do przenoszenia się częściowego w inne. Opodal starego miasta ciągnęły się piękne błonia, nieco wywyższone, wolne od zalewów i jakby z natury naznaczone do dźwigania grodu, bo okrążone odnogami Prosny, a więc łatwe do obrony, zdrowsze położeniem i obfitujące w wodę. Tu też obok starego wznosić się zaczął nowy Kalisz. Zmiana ta posady miasta nastąpić musiała dopiero w XIII wieku, bo inaczej Mieczysław Stary, fundując kościół św. Pawła około r. 1167, pewnieby go nie w starem ale w nowem zbudował mieście, gdyby to ostatnie już wtedy istniało. Przy końcu zaś XIII stulecia znajdujemy już wyraźną wzmiankę o starym i nowym Kaliszu, a to w przywileju Władysława Łokietka z r. 1298. Miasto nowe szybko wzrastać musiało w zamożność i ludność, skoro już Kazimierz W. troskliwie się niem zajmował i murem obronnym opatrzył. Wszelako i stare miasto nie odrazu upadło, a dogorywało zwolna przez jakie lat sto, albo i więcej. Co wnosić można z tego, że będąca w niem kolegiata św. Pawła istniała jeszcze na początku XV wieku, lubo musiała być jnż wtedy bardzo zniszczoną, gdyż wkrótce w gruzy się rozsypała. Początek też XV w. świadkiem był zapewne zagłady dawnego Kalisza, skoro już w następnym wieku i ślad nawet onego nie został, a tylko tu i owdzie odkopywane gruzy wskazywały dawną miasta posadę. W Bielskim Kronika II, 69, wyd. z r. 1830 znajdujemy następującą o starym Kaliszu wzmiankę W tym zaszła Mieczysława starego prędka śmierć, gdy już miał w wieku lat 73, umarł lata pańskiego 1202. Pogrzebion w Kaliszu, w kościele św. Pawła, który on dał zmurować i pół tumu tam założył i opatrzył dochody; ale potem kościół i miasto na inne miejsce przeniesiono, tak iż dziś na dworze grób jego stoi. Pomimo częstego niszczenia wojną, pożogą i wylewami, świetnym był jednak stan K. za czasów Piastowskich. Podział kraju między synów Krzywoustego, acz zgubny dla kraju, bo przyprawiający o utratę Szląska i Pomorza, korzystnie wpłynął na byt tego miasta, które stało się nawet stolicą książąt i otrzymało od nich liczne przywileje i włości. Powstały tu słynne rękodzielnie sukna przywilej Przemysława z r. 1291, a stosunki z ościennemi krajami, spławność ówczesna rzeki Prosny i skierowanie traktu handlowego wrocławskotoruńskiego na Kalisz, wszystko to wpływało na wzrost onego. Wtedy to Kalisz wszedł podobno w związek hanzeatycki, a mieszkańcy snać bardzo wzrośli w zamożność, skoro posyłali swych synów na naukę nietylko do akademii krakowskiej, ale nawet aż do praskiej wszechnicy J. Muczkowski; Wiadomość o założeniu akademii krakowskiej. Żydzi, wyparci z Niemiec, wcześnie się tu sadowią i otrzymują od księcia Bolesława Pobożnego r. 1264 ważne przywileje i swobody. Już w XIII wieku rządziło się miasto prawem magdeburskiem i miało swego kasztelana, swój sąd wójtowski Bandtkie Hist. prawa polsk. . Przemysław II rozszerzył władzę tutejszych sądów r. 1283, dodając im oprócz Kalisza, wiele miast okolicznych, jako to Konin, Pleszew, Wieluń i t. d. Starożytna polska. Władysław zaś Łokietek nadał tymże sądom roku 1299 prawo miecza. W wieku XIV miał już Kalisz swego starostę grodowego i wojewodę Volum, leg. I, 57. Musiało miasto zajmować wielkie znaczenie w kraju, kiedy w r. 1434 uczestniczyło w elekcyi Władysława III i kiedy pieczęć m. Kalisza, razem z pieczęciami celniejszych miast polskich i królewską, zawieszoną była przy traktacie zawartym w r. 1436 z krzyżakami Bandtkie Hist. prawa polsk. . Miasto K. , tak samo jak Kraków, Poznań, Sandomierz i wiele innych, brało udział w obradach sejmowych na równi ze szlachtą tenże, aż do czasów króla Aleksandra. Od tej wszakże epoki datuje się stopniowo wyzuwanie stanu miejskiego ze służących mu prero gatyw. Upośledzenie mieszczan pociąga za sobą szkodliwe skutki, wiele miast chyli się do upadku, a wojny szwedzkie w XVII i XVIII wieku zadają im cios stanowczy. Kolej tę opłakaną przechodził i Kalisz. Kwitnący za Piastów i za pierwszych Jagiellonów, od wieku XVI zwolna poczyna zmierzać do upadku. Najazdy szweda. pożogi, a do tego jeszcze i zaraza morowa, zniszczyły tak dalece miasto i zdziesiątkowały ludność, że w niem r. 1719 tylko 34 domów z 78 mieszkańcami ocaleć miało. Za czasów Augusta III, a bardziej jeszcze za Stanisława Poniatowskiego, dźwigać się znowu począł K. , ale już nie dosięgnął dawnej swojej pomyślności. Lustracya z roku 1789 wykazuje w nim 3, 033 mk W liczbie tej 881 żydów. Wszelako owo powolne wzrastanie miasta przerwane znowu zostało okropnym pożarem, w r. 1793 wydarzonym. Niemal całe wraz z pięknym ratuszem stało się pastwą płomieni. Zatarły się jednak wkrótce ślady tej, klęski, a Kalisz zdobniejszym niż wprzódy powstał z swoich popiołów. Rzad pruski troskliwie zajął się losem i uporządkowaniem miasta, a przez zaprowadzenie kamery, regencyi, landratury, wielce przyłożył się do wzrosty onego. Znaczną liczba urzędników niemieckich osiadła naraz w Kaliszu. W ślad za nimi przyciągali rozmaici rzemieślnicy, fabrykanci, przemysłowcy. Gdyby ten stan rzeczy dłużej był potrwał, K. byłby zupełnie zniemczał. Epoka księstw warszaw

Kalisz