wschód z Prusami zachodniemi i królestwem pisać głównie odkryciu ciał kopalnych, i przeku głównem wejściem i kaplicą, nad niem wzniesioną, stanowiły zarazem facyatę. Mury nawy całe, a ściany wież do wysokości 6 łokci od dołu zbudowane z kostek granitu; górne zaś piętro wież i wierzchy ścian presbiteryum dobudowane z cegły. To ostatnie w dolnych częściach tak jak i wieże wzniesione z kostek granitu; a nadbudowane było wtedy, gdy je w XV wieku ostrołukowem nakryto sklepieniem. Ściany mają po 4 okna osklepione cegłą; ślady zaś pierwotnych wąskich okien, obiegających górą w oprawie z kostek granitowych, widoczne dotąd. Główne wejście jest między wieżami, dwa drugie boczne w obu ścianach nawy. Wszystkie te odrzwia sklepione lombardzkim półokrągłym łukiem mają oprawę wgłębiającą się stopniowo trzema węgarami, coraz węższemi, a pod kątem prostym zachodzącemi na siebie. Kruchta bocznych drzwi i zakrystya ostatniemi czasy dobudowane. Groby pod posadzką kościelną dziś zawalone, gruzem i chwastem zarosłe, miały ceglane sklepienia. Pozostał kamień płytę nagrobną stanowiący, starty i zniszczony. O ile Łepkowski mógł dopatrzeć, ryte były na nim goj dła ewangelistów po rogach; w środku zaś gło1 wa wołu z mieczem w poprzek; napis odczytał w ten sposób Anno Domini 1552 nobilis Stanislaus Sampolski lub Sampolnowski. Od strony północnej na ścianie nawy, na zewnątrz, na węgarach drzwi bocznych, oraz wyżej nieco, są na kilku kostkach granitów odkute wypukłą rzeźbą twarze ludzkie, jużto brodate lub zakapturzone, jedne z rogami ozy też uszami, inne jakoby maski. Także krzyż wykuty z rodzaju tych, które greckiemi zowiemy. Takie głowy potworne zdaniem Łepkowskiego często się spotykają na północ. ścianach kościołów średniowiecznych; stronę bowiem północną symbolizowano jako Uległą sile złych duchów a na zasłonę przed niemi krzyż też na niej dawano. W Przyjacielu ludu XI, Nr. 24 znajduje się rycina tych głów i krzyża. Życzenia Łepkowskiego, ażeby wyrestaurowano starożytną świątynię, która w części granitowej zapewne wkrótce po zaprowadzeniu chrześoiaństwa w Polsce była wzniesioną, i ażeby, ile możności, przywrócono pierwotne jej kształty i rozmiary do tego czasu się nie ziściły. W rynku jeszcze są szczątki wieży pięknego niegdyś ratusza, dawnych wieków także zabytku. Pod miastem wykopano urny blisko salin i młotek kamienny. Powiat inowrocławski por. Bydgoszcz jest częścią najwięcej na wschód wysuniętą departamentu bydgoskiego, leży między 52 29 a 63 3 szer. półn. i pomiędzy 35 40 i 36 18 dług. wschodniej; graniczy na północ z powiatem bydgoskim i powiatem toruńskim Prusami zachodniemi, na polskiem dawnym pow. kujawskim, gubernii mazowieckiej; na południe z królestwem polskiem pow. konińskim, gubernii kaliskiej i na małej przestrzeni z pow. mogilnickim; na zachód z pow. mogilnickim i szubińskim. Rozległość powiatu wynosi 30, 007 mil kwadr. ; najdłuższa linia pow. z północy na południe ma 8, 13 mil czyli 61 kil. ; ze wschodu na zachód blisko 5 mil czyli 37 kil. Powierzchnia jest w ogóle dokładną równiną, oprócz niektórych Wzgórzy w części południowej, przerżniętej jeziorami i bagnami i posiadającej jeszcze dość rozległe lasy. Grunt należy do najurodzajniejszych w wielkiem ks. poznańskiem, wydaje słynną kujawską pszenicę, a w latach ostatnich także wielką ilość cukrowych buraków. Najźyżniejszą glebą odznacza się najbliższa okolica Inowrocławia. Tłusta ziemia kujawska traci na sile produkcyjnej przez niedostateczne spadki i przez węglan sody często się napotykający. Grunt piaszczysty znajduje się tylko na pobrzeżu Wisły, tworzącej granicę pow. na długości mniej więcej mili w części północnozachodniej. Wisła, największa rzeka pow. , bierze tu po lewej poboczną Zieloną strugę. Przez sam pow. na przestrzeni znacznie dłuższej przepływa Noteć, opuściwszy jezioro Gopło pod Kruszwicą, nazwana naprzemian Notecią i Mątwą; łączy się pod wsią Kołudą z Małą Notecią; płynie następnie przez Pakość i pod wsią Wojdek dochodzi do pow. szubińskiego. Rzeczka Zielona struga ma źródło w błotach Starowiejskich, płynie między leśnictwem starogniewkowskiem a cierpiokiém i łączy się z Wisłą pod osadą leśną Katarzyną. Nareszcie jeszcze powiat posiada strumyki Kopanicę parchańską, która płynie przez wsie Parchanie, Modliborzyce, Brudnię i Stanomin, Bachorze. Koryto Noteci, łączącej w powiecie jezioro Gopło z jeziorem pod Trlągiem i Pakością w latach 1857 do 1859 uregulowano i aż do jeziora Węgierce obniżono, wskutek czego osuszono rozległe bagniska i moczary na wschód od Kruszwicy nad Gopłem, a mianowicie bagna bachorzańskie, z których kanał prowadzi do Noteci poniżej Kruszwicy. Jeziór jest w pow. przeszło 20; największe Gopło ob. G. ; na samym krańcu zachodnim przez Noteć powstałe jezioro Trląg i Pakość; nadto jeziora pod wsiami Dłuczyną, Wojcinem, Ostrowem, Szarlejem i Michlom. O kopalniach żwiru siarczanego i soli wspomnieliśmy już powyźej. Ludności było w powiecie podług obliczenia z r. 1880 85, 068, z r. 1875 zaś 76, 752; wzrost w tych latach wynosił 10 85; w r. 1871 było 76, 599 mk; 21, 583 ew. , 52, 361 kat. , 4 chrześcian innego wyznania, 2651 żydów Polaków liczą 65. Szybkie pomnożenie się ludności w ostatnich latach należy przy

Inowrocław