przeszło 10, 000, mieszczan przeszło 8, 000, włościan przeszło 85, 000; zaś resztę ludności stanowi klasa tak zwanych jednodworców, chlebopaszców i inne. Po uwłaszczeniu włościan początkowo utworzono gmin wiejskich 46 i w nich starostw 340. Oprócz tego jeszcze w roku 1866 było 4 gminy włościan skarbowych. Teraz gminy zredukowano do liczby 23 i starostwa do 197. Wymienimy gminy w alfabetycznym porządku brodzka, bieliczańska, citewska, dudzicka, dukorska, dołżańska, hrebiońska, jakszycka, jurewicka, klinecka, mohilańska, nowosielska, omelańska, pukowska, puchowicka, pereżyrska, pohoska, pohorelska, śmiłowicka, słobodopereszowska, szacka, uździeńska, wierchmieńska. Włościanie tych gmin zamieszkują w 1167 wioskach i przeważnie trudnią się rolnictwem, gospodarstwo mniej więcej też jest zajęciem szlachty, lecz z całej masy żydów, których powiat, jakeśmy nadmienili, liczy do 16, 000, zaledwo 139 pracuje na roli, zasiewając do 40 beczek oziminy i do 50 jarego zboża; reszta trudni się drobnym handlem, lekkiem rzemiosłem, lichwą, szynkarstwem. Rozdrobnienie ziemskiej własności w ostatniem stuleciu zrobiło niezmierne postępy, bowiem, nielicząc dziedzictwa uwłaszczonych dziś włościan, gdy w r. 1796 przy ułożeniu spisu własności ziemiańskiej powiat miał tylko 60 folwarków z 24, 000 poddanych, robiących pańszczyznę, obecnie folwarków jest 383, z tej liczby w 268 folwarkach rządzą sami dziedzice, w 99 folwarkach gospodarują dzierżawcy, a w 16 rządcy. To znaczy, że prawie 1 3 folwarków administrują nie właściciele lecz zastępcy, co musi nie dobrze wpływać na ekonomiczne stosunki i poszanowanie rolnictwa. Kościół prawosławny dziś liczy najwięcej wyznawców, bo do 80, 000, którzy stanowią ludność od roku 1840 z unii wyłączoną. Prawosławnych cerkwi w powiecie jest drewnianych 146, murowanych 2. W tem parafialnych 54 a resztę stanowią filie lub kaplice. Monaster w Ladzie ob. pobazyliański 1. Duchowieństwa około 240. Kościół katolicki w Ihumeńszczyźnie, należąc od roku 1870 do dyecezyi wileńskiej, według ostatnich rubryceli w siedmiu parafiach, obsługiwany zaledwo przez siedmiu duchownych, ma przeszło 23, 000 wiernych, mianowicie w berezyńskiej 2, 900, w ihumeńskiej 2, 950, w błońskiej 2, 815, w serafińskiej 1, 345, w uździeńskiej 5, 627, w koroliszczewickiej 3, 777, w annopolskiej 4, 000, Ta ostatnia parafia, zaledwo przed 14 laty powstała w powiecie ihumeńskim, po kassacie parafii dukorskiej, posiada kościół poza obrębem powiatu ihumeńskiego, w powiecie mińskim i należy do dekanatu mińskiego. Właściwie dekanat jest jeden ihumeński, wszakże dla dogodności administracyjnej oprócz części parafii annopolskiej, jak nadmieniłem, parafią użdzieńska zaliczono do dekanatu nadniemeńskiego, mającego zarząd w obrębie powiatu mińskiego. Oprócz kościołów parafialnych w powiecie znajduje się 1 filia i 16 kaplic, w których się odbywa niekiedy nabożeństwo a mianowicie w parafii berezyńskiej rawanicka Filia, w Brodzcu, w Gażyłowiczach, w Osmołowce i Przewozie. W parafii ihumeńskiej w Śmiłowiczach i Ubielu. W parafii błońskiej w Miedzyrzeczu; w par. seraflńskiej w Sucinie; w par. uździeńskiej w Tołkaczewiczach, Kuchcicach, Uździe, Podsackich, Rabinowce i Starzynkach. W par. annopolskiej w Szabuniach. Wogóle stan świątyń katolickich jest bardzo smutny, najwspanialsze jak w Dukorze i Smiłowiczach, niegdyś z muru wzniesione, po roku 1866 zamieniono na cerkiew; pozostałe kościoły są wszystkie z drzewa, nędznie utrzymane, oprócz filialnego w Rawaniczach fundacyi Słotwińskich i kaplicy kuchcickiej fundacyi Zawiszów, z muru zbudowanych i starannie opatrywanych. Co do daty fundacyi kościołów parafialnych i fundatorów to zaznaczamy, że kościół w Berezynie, najnędzniejszy i prawie upadający, zbudowany w roku 1641 kosztem kanclerza Lwa Sapiehy. Kościół ihumeński powstał ze składek parafian w r. 1799. Kościół błoński z roku 1748 zdaje się być fundacyi Baków. Kościół serafiński z roku 1762 fundacyi dawnej rodziny Janiszewskich. Kościół koroliszczewicki z roku 1785 fundacyi Prószyńskich. Kościół uździeński z roku 1684, fundacyi Zawiszów. Protestanckie wyznanie posiada starożytny po aryanski kościołek w pięknym stylu, zawierający groby rodziny Grabowskich, w majętności dziedzicznej Siemionowiczach. Mała ludność mahometańska ma dwa meczety drewniane i żydzi posiadają do 30 synagog, oprócz domów modlitwy. Instytucye wychowawcze bardzo są słabo reprezentowane; oprócz bowiem 23 szkółek gminnych, zakładu rzemieślniczonaukowego dla włościan w Maryigórze, tudzież w samym Ihumeniu dwuklasowej szkoły powiatowej, szkoły parafialnej i prywatnej dwuklasowej pensyi żeńskiej, innych instytucyj niema. Pod względem administracyjnym i sądowym powiat się dzieli na stany policyjne, których jest cztery 1 uździeński, 2 smiłowicki, 3 berezyński, 4 puchowicki; na okręgi sądowe, których jest 4; na okręgi wojskowe, których jest 4 1 ihumeński, 2 puchowicki, 3 szacki, 4 berezyński; na ucząstki wojennokońskie których jest 22. Co do powinności wojskowej zaznaczamy fakt, że gdy w roku 1796 w czasie pierwszego poboru wzięto z pow. ihumeńskiego 240 rekrutów, w r. 1867 liczba rekrutów doszła do 1289 i koni wybrano 284. Miasteczek w pow. 22, przeważnie zasiedlonych przez

Ihumeń