skór 1, dwie świec, 2 tytuniu, apteka, dwie Kostecki zaś z ambony zwleczony i skłuty, imienia trzeciej swej żony Zofii, Zofijówką nazwał. Przez lat 10, t. j. aż do śmierci swojej, łożył koszt wielki na jego ozdoby, bo tam praca ludzka, hojnie opłacana, miliony kosztowała. Ogród ten, arcytwór kunsztu ogrodniczego, sławny jest pieniem Trembeckiego. R. 1799 H został powiatowem miastem. W 1805 r. umarł Szczęsny Potocki; wziął po nim H. syn jego Aleksander. Dzięki powiatowi, niemniej szkołom, miasto zaczęło wzrastać w ludność, w nowe zdobić się domy. Toż się ono stało odtąd jakby ogniskiem, jakby sercem dla okolicy. Szczególnie od 1820 r. miasto to ożywiać się zaczęło zjazdami na egzamina szkolne i do Zofijówki w dzień św. Piotra. Z tych zjazdów szczególnie był świetnym jeden, gdy cesarz Aleksander I zwiedzał Zofijówkę. Jeszcze wtedy żyła Zofia Potocka. W 1834 r. Humańszczyzna uległa konfiskacie i zamienioną została na wojskową kolonią wojennoje posielenje. W 1845 r. nadano miastu herb, wyobraża jący ułana z piką, R. 1865 H. miał 14729 mk. t. j. 7926 męż. i 6803 kob. Handel tu dość ożywiony. Towary sprowadzane z Kijowa, Berdyczowa i Odessy. Sklepów i kramów przeszło 100, których połowa murowana, fabryka restauracye, kilka domów zajezdnych, 18 szynków sprzedających 12 tysięcy wiader wódki. Dochody miasta 1880 r. wynosiły 35374 rs. Dziś wojskowa kolonia nie istnieje. W dawnych czasach, jak to widzieliśmy było w H. cerkwi dziewięć, ale z zagładą samego miasta w 1674 r. i one zniszczone zostały. Około 1768 stała tu cerkiew uniacka św. Mikołaja, w której Gonta przysięgę wierności uczynił, wyruszając przeciwko Żeleźniakowi, a potem zdradził. W czasie rzezi paroch tejże cerkwi ksiądz Wołkowyski nahajami po wszystkich częściach ciała bity i zamordowany Wypis z ksiąg grodz. wdztwa kijow. 1768 m. decembra 22. Klasztor zaś oo. bazylianów był w 1766 r. d. 7 lutego fundowany przez Fr. Sal. Potockiego. Mocą tej fundacyi tenże dziedzic nadał temuż zakonnemu zgromadzeniu plac w mieście dostateczny na pobudowanie cerkwi, szkół i rezydeacyi klasztornej; tudzież folwark na przedmieściu i wieś Gredzanówkę z monasterkiem Mańkowskim. Następnie Felicyan Wołodkowicz arcybiskup i metropolita, oraz sejm konstytucyą z 1768 r. tę fundacyą do nova radice potwierdził Vol. leg. . Bazylianie byli obowiązani odbywać misye o w dobrach Potockiego, przez kazania, katechizmy, nie mniej jak dwa razy na rok; chciano przez to lud umoralnić i nadać popęd do pobożności publicznej. Zakonników wszystkich powinno było być 14; w liczbie tej 4 misyonarzy i 4 profesorów. W zakonie bazylianów istniała szkolna komisya, która opiekowała się sumami i dochodami klasztornemi i pobudzała ku zaprowadzaniu szkół. Taż komisya wyniosła szkołę humańską na stopień zakładów liczących w sobie 6 klas. Prawidła dla szkół bazyliańskich były wyłożono na brzeskiej generalnej kapitule 1772 r. i tarakańskiej 1787 r. Jeszcze Mładanowicz podczas swoich rządów, dla bazylianów rezydencyą, przy niej cerkiew ze szkołami nakształt dworków, zbudował był. W każdym dworku było po dwie klasy. Szkoły, pielęgnowane przez bazylianów, w pierwszym roku przy rozpoczęciu swem miały już 150 uczniów. W liczbie pierwszych bazylianów do Humania przybyłych byli ks. Herakliusz Kostecki, rektor klasztoru i misyi, ks. Lewicki vicerektor, ks. Lachowski, ks. Zabaczyński, ks. Zahorowski. Pierwsza misy a w Humaniu była w 1766, trwała 3 tygodnie; druga tegoż roku w Ładyżynie, dziedzicznym Mniszcha; trzecia w Targowicy tegoż roku. Były też misye w 1767 r. w Sokołówce, w 1767 w Lisiance, w 1768 w Mańkówce i Humaniu; i tegoż roku ostatnich dni m. maja w Bukach; jedenaście dni trwała Ale tegoż jeszcze roku w m. czerwcu nastąpiła rzeź. Hajdamacy klasztor bazyliański ze wszystkiego obdarli, zakonników wymordowali; ks. Studnia klasztoru została przepełniona trupami studentów. Po rychłem atoli uspokojeniu tak zw. koliszczyzny, tegoż jeszcze roku znów się w Humaniu zgromadzili oo. bazylianie. Ks. Jerofeusz Korczyński w Szarogrodzie otrzymał obedyencyą na przełożonego; zebrawszy tych, co unieśli życie zpod noży hajdamackich, zaczął swój urząd od porządkowania zrujnowanego klasztoru i kaplicy. Na dzień Niepokalanego Poczęcia N. P. Maryi po raz pierwszy otworzone zostało solenne nabożeństwo; wprowadzono Najśw. Sakrament z Granowa; nie było bowiem w Humaniu od rzezi mszy św. i kapłana. W 1774 r. na początku roku szkolnego, t. j. w m. wrześniu szkoły humańskie zostały urządzone według przepisów komisyi edukacyjnej. Tegoż roku ks. Jakutowicz, wizytator szkół wdztw ruskich, przybył do Humania i przepisy komisyi edukacyjnej wprowadził. W 1784 r. murowaną cerkiew bazyliańską dotąd była kaplica ukończono Kroniczka bazyl. W 1794 r. atoli bazylianie zostali suprymowani; ale kiedy w 1795 r. Szczęsny Potocki powrócił z Hamburga, rektor Korczynski oddał mu papiery fundacyjne; w skutek czego Potocki zajął zaraz ich dobra, w klasztorze sam się z rodziną swoją umieścił, i w czasie pobytu w Humaniu pisał do Petersburga. Dobra bazylianów zostały przez dwa lata w posiadaniu Potockiego, aż za rezolucyą zostawującą zakon oddał je bazylianom zaraz z dwuletniemi dochodami. W 1812 r. był przełożonym szkoły ks, Aleks. Sienicki. Szkoła humańską szczyci się

Humań