by watele, uznając kopalnię za swoją własność, wyrugowali go z niej. Folw. Dobrzyńwójtostwo z attynencyą Wierzniczka, osadą młynarską wieczystoczynszową w Wierzniczce i wsiami Sochaczewka v Soczewka, Wójtówka i Wierzniczka, podług opisu z r. 1866 rozl. wynosi mórg 313; wieś Sochaczewka v Soczewka osad 2; gruntu m. 47; kolonia Wójtówka osad 4, gruntu m. 116; wś Wierzniczka osad 7, gruntu m. 7. Starostwo dobrzyńskie w województwie inowrocławskiem ziemi dobrzyńskiej, podług lustracyi zr. 1662 składało się z m. Dobrzynia nad Wisłą z wójtówstwem i 2 wsi Linie z fol. i wójtostwem i Skaszewa z folw. Od r. 1623 bez przerwy prawie było w posiadaniu rodziny Podowskich. W r. 1771 dzierżył je Tymoteusz Podowski, podkomorzy ziemi dobrzyńskiej, opłacając z niego kwarty. złp. 1536 gr. 3 a hyberny złp. 746 gr. 26. Na sejmie warszawskim r. 1773 do 1775 stany rzeczypospolitej dały stwo na emfiteuzie Leonardowi Podowskiemu. Ziemia dobrzyńska obejmowała, z bardzo małemi pogranicznemi zmianami, powiat lipnowski gub. płockiej, w dawniejszych jego rozmiarach. Pod względem topograficznym, ziemia ta ma formę mniej więcej zbliżoną do trójkąta, za wierzchołek którego przyjąwszy ujście Drwęcy do Wisły około Złotoryi, jeden bok stanowi Wisła, oddzielająca tę ziemię od Kujaw, drugi rz. Drwęca i spływające do niej Bypienica i Pissa, oddzielające ją od ziemi chełmińskiej i michałowskiej, trzeci czyli podstawę, stanowi rz. Skrwa, o dwie mile poniżej Płocka do Wisły wpadająca, która całą długością swojego biegu oddzielała Ziemię Dobrzyńską od dawnego województwa płockiego i ziemi zawskrzyńskiej. Powierzchnia tej ziemi, znacznie nad poziom Wisły wzniesiona, obejmuje kilkadziesiąt jeziór, stanowiących naturalne wodozbiory licznych rzeczek i strumieni do Skrwy, Drwęcy i Wisły odpływających, a chociaż niektóre z nich przez osuszenie bagnisk i wytrzebienie lasów już dziś płynąć przestały, jednakże w czasie wiosennych roztopów, z powodu głębokich jarów, które sobie przez wioski wyżłobiły i które dawnem były ich łożyskiem, jeszcze chwilowo postać szerokich przybierają strumieni por. niżej. Kraina ta do początku XII wieku na całej swej przestrzeni stanowiła jednę głuchą puszczę, poszczerbioną głębokiemi dolinami, która kilkadziesiąt jezior i ogromne trzęsawice i moczary w łonie swojem obejmowała. Pierwsze osady tej ziemi powstały nad Wisłą w tern miejscu gdzie dziś Dobrzyń i jego okolice, a te gęstą ludnością musiały być osiadłe, bo nam ślad tego liczne wykopaliska wskazują. Znacznie później bo dopiero w czasach historycznych, wgłąb tych odwiecznych, siekierą nietkniętych lasów, wciskać się zaczęli pierwsi osadnicy, którzy, posuwając się w górę rz. Skrwy i Drwęcy, oraz do nich wsiąkających strumieni, po nad temi naturalnemi drogami dali początek najstarszym tutejszym osadom. Do czasów Konrada ks. mazowieckiego nie spotykamy w dziejach nazwiska Ziemia Dobrzyńska. Wspomina wprawdzie Długosz o zamkach na Dobrzyniu i Rypinie pod r. 1065 za Bolesława Śmiałego, kiedy ten monarcha benedyktynom mogilskim naznaczył dziewiąty denar, dziewiątego wołu i t. d. Z tej wzmianki atoli widzimy tylko, że Dobrzyń i Rypin do najdawniejszych miast należą, ale czy podówczas Rypin był częścią ziemi dobrzyńskiej na to nie ma dowodu. Właściwa jej historya rozpoczyna się dopiero, gdy biskup pruski Krystyan sprowadził z Inflant zakonnikówrycerzy dla obrony przed Prusakami w r. 1222. Na ich utrzymanie ks. Konrad odbudował zamek w Dobrzyniu nad Wisłą i uposażyl ziemiami otaczającemi, to jest przestrzenią zawartą pomiędzy strugami Kamienicą i Chełmicą, Wisłą i rz. Mień, dodając do tego w Kujawach część wioski Kwercz i Sadłowice pod Inowrocławiem. Zaś kapituła płocka oddała im swoje posiadłości, jakie w okolicy Dobrzynia były położone. Konrad bowiem nie całą Z. D. darował zakonowi, ale tę tylko część, którą, podług przywileju donacyjnego, wyżej oznaczyliśmy; resztę zaś kraju bliższą Mazowsza, zawartą pomiędzy Skrwą i Kamienicą, pozostawił sobie. Dobrzyńcy zaraz po osiedleniu, spełniając swoje zadanie rozpoczęli działania przeciw Prusakom, ale te nie udawały im się szczególnie; nieszczęśliwą sto czyli bitwę w r. 1225 pod Brodnicą i wojska j mazowszan poszły w rozsypkę a z rycerzy zaledwo kilku ocalało. Klęska ta otworzyła nanowo Mazowsze na wszystkie okropności wojny najezdniczej i wykazała niemożność obrony granic przez garątkę braci dobrzyńców. Wtedy ks. Konrad zdecydował się przywołać na pomoc krzyżaków. Ci, po swem przybyciu, osiedlili się zaraz za posiadłościami zakonu dobrzyńskiego, niedaleko ujścia Ohełmicy, w wybudowanym dla nich zameczku Vogelsang, o 1 i pół mili od Dobrzynia odległym. Wkrótce porozumieli się z pierwszymi a w 1233 r, oba zakony połączyły się. Dobrzyńcy ustąpili wraz z zamkiem Dobrzyniem, nadane sobie posiadłości krzyżakom, które oni natychmiast swojemi hufcami osadzili. Wtenczas to Konrad dojrzał prawdziwy cel zakonu, sięgającego po zabór jego państwa; nie czekając więc dalszych skutków, naszedł ziemie dobrzyńcom udzielone, a zwyczajem swojego wieku zagrabił je i spustoszył. Ztąd wyrodziły się krwawe zatargi, które dopiero za wdaniem się stolicy apostolskiej ukończone zostały w r. 1235 w ten sposób, że krzyżacy wrócili Dobrzyń ze wszystkiemi przyległościami, a ks. zatwierdził 1 im nanowo wszelkie zrobione gdzie indziej darowizny. Po załatwieniu tej sprawy, Konrad przywilejem udzielonym na zjeździe w Dankowie dnia 2 lipca w roku 1236 podzielił synów swoich Kazimierza i Bolesława, Kujawami i Mazowszem, i tę samą rz. Chełmicę, będącą przedtem granicą posiadłości dobrzyńców, za granicę Mazowsza i Kujaw naznaczył, a tern samem właściwą podówczas Ziemię Dobrzyńską, wraz z zamkiem Dobrzyń, Bolesławowi młodszemu synowi oddał w posiadanie. Odtąd ziemia ta przechodziła kolejno w dziedzictwo jego potomków, z których Władysław ks. dobrzyński, synowiec króla Łokietka, ustąpił mu prawem wieczystem Z. D. , nie mogąc jej dalej bronić przeciwko chciwości krzyżaków. Krzyżacy jednak raz powzięty zamiar nie tak łatwo porzucali i, przy pomocy Jana króla czeskiego, opanowali w r. 1329 Z. D. , którą tenże król, roszcząc sobie prawo po Wacławie, sprzedał im za sumę 4800 kóp groszy praskich. Dopiero wyznaczony przez papieża sąd r. 1339 w Warszawie, nakazał zakonowi zwrot nieprawego zaboru. Kazimierz Wielki, przenosząc pokój nad wojnę, zawarł z krzyżakami ugodę w 1343 r. w Kaliszu, mocą której Kujawy i Dobrzyńskie królowi nazad powrócone zostały. Król ten, umierając, zapisał Ziemię Dobrzyńską wnukowi swemu Kazimierzowi ks. szczecińskiemu. Umarł ten książę bezpotomnie w r. 1376 a Ziemia Dobrzyńska powtórnie puszczoną została w lenne posiadanie Władysławowi ks. Opolskiemu. Ale ponieważ nowy nabywca poddanych uciemiężał, więc Władysław Jagiełło postanowił poskromić lennika, co widząc, zastawił on w r. 1391 u krzyżaków całą Ziemię Dobrzyńską za 40000 czerwonych złotych. Krzyżacy zajęli się zaraz odbudowywaniem zamków i wzmocnieniem miejsc obronnych, jednocześnie opanowali Żmudź i pustoszyli Litwę. Na mocy traktatu raciąskiego w r. 1404 zakon Żmudź sobie pozostawił, a Ziemię Dobrzyńską oddał za zwrotem zastawowej sumy. Ale pomimo ugody krzyżacy nie poprzestali najeżdżać Dobrzynia, wojna więc była niezbędną, sam wielki mistrz ją rozpoczął w r. 1409 zniszczeniem Ziemi Dobrzyńskiej. Wojna ta trwała z przerwami przez lat 50. Początek jej pamiętny klęską krzyżaków pod Tannenbergiem w r. 1410; zakończył ją zaś rozejm w Toruniu w r. 1411, na mocy którego Ziemia Dobrzyńska na zawsze Polsce ustąpioną została. Dopiero ostateczny upadek zakonu i pokój w Torunia w r. 1466 wcielił Ziemię D. do korony. Do pierwszej wojny szwedzkiej kraina ta używała błogich skutków pokoju, po której i ona uległa jednym losom z krajem całym. Do ostatnich dni dawnej Rzplitej, lubo uchwałą sejmu 1717 roku do województwa brzeskokujawskiego, a następnie do inowrocławskiego była przyłączoną, nie przestała zupełnie odrębnie się rządzić. Herb Ziemi Dobrzyńskiej wyobraża głowę sędziwego człowieka z dwiema koronami, jedną na głowie, a drugą na szyi, z rogami bawolemi; głowa ta oznacza Władysława Łokietka, którego rycerstwo, wdzięczne za wydobycie ze szponów krzyżaków, uprosiło, żo im za herb pozwolił swego wizerunku uży wać; dwie zaś korony są owe dwie części mazowiecka i kujawska, które się za przyczyną Łokietka zjednoczyły; rogi bawole znaczą leśną naturę tej ziemi. W roku 1770 dzieliła się na pow. dobrzyński, rypiński i lipnowski. Sejmiki odbywały się w Lipnie, gdzie obierano dwóch posłów na sejm, deputata ną trybunał i komisarza na komisyą radomską. Popisy rycerstwa odbywały się na polach pod Lipnem. Dziś Ziemią Dobrzyńską zowią powiaty lipnowski i rypiński z dekanatem Górzno w kraju pruskim. Rzeka Drwęca tworzy jej granicę północnozachodnią od Prus, Wisła stanowi granicę południowozachodnią, brzeg jej prawy wysoki; Skrwa rzeka wychodząca z jeziora Skrwilińskiego, milę od granicy pruskiej, tworzy granicę Ziemi Dobrzyńskiej od wschodu z powiatem sierpeckim i płockim. Inne mniejsze rzeki w Ziemi dobrzyńskiej są Mień, wpada do Wisły pod wsią Nowogródkiem naprzeciw Nieszawy. Bóżec, wpada do Drwęcy blisko Dobrzynia. Pisa, wychodząca z jeziora Księte przy Swiedziebni i Galkowie, uchodzi do Prus i łączy się z Drwęcą. Rypienica wpada do Drwęcy pod Łapinożem. Makownica wypływa z jeziora Chalińskiego, wpada Wisły. Chełmicą rzeczka płynie z jeziór z Ohełmicy i Tupadł, wpada do Wisły pod Zażyczewem. Kamienica, rzeczka, z jeziora Lenie wychodzi, wpada do Wisły; te rzeczki latem wysychają, lecz obracają kilka młynów. Jeziór jest do 60, nazwanych od wsi do których należą; najznaczniejsze jeziora; Dłuskie, Orszulewskie, Ostrowickie, Żalskie, Kikolskie, Chalińskie, Skompskie. Gospodarstwo rolne ogólnie od lat 50 znacznie się podniosło, tak w budowlach jak w inwentarzach i roli; lepiej stoi niż przed pięciudziesięciu laty w Prusach zachodnich. Odznaczają się gospodarstwem w budowli, w uprawie roli, poprawnych inwentarzach, majątki następujące Dobra Zbójno, własność niegdy Sumińskiego, dziś Dzierżanowskiego, płodozmian najdawniejszy bo jeszozo przed 1830 rokiem zaprowadzony; Skenape; własność Gustawa Zielińskiego, Okalewo własność Adolfa Chełmickiego; Skrwilno, własność Jeżewskiego, niegdy z dobrami Rościszewo i w powiecie sierpeckim, gniazdo Rośeiszewskich; Kikoł, własność Mieczysława Nałęcza; Chełmica, własność Grabińskiego; Zembowo, wła

Dobrzyń