nadrujnowany; armat 7, beczek prochu 7, kul karabinowych cent. 2V, armatnich kul 100, luntów 30. Do zamku należą 4 kępy na Wiśle, różne posiadłości przy mieście; z barci w borach dochodu tylko pół beczki miodu r. 1615 było beczek 6, jeziora w Tarpnie i Rudniku, młyny miejskie w Kłódkach; folwarki Rządź, Tarpno, Dusocin, Fijewo; wsie Tuszewo, Nowa wieś, Parsk, Mokre, Dusocin, Owczarka, Zakurzewo, W. i M. Wołczyce, Rudnik, wieś i młyn Ruda, wieś i folw. Błędowo, młyn lanowski. Z drugiej strony Wisły fol. i wieś Bzowo, wsie W. i M. Lubień, Dragasz, Osiek, Lalkowy. Ogólnego dochodu zł. 5833. Wydatki podstarościemu zł. 200, pisarzowi 70, na mięso i korzenie 40, gospodyni w zamku 40, odźwiernemu 18, gospodarzom w 3 folwarkach po 40 zł. , trzem parobkom tamże zł. 100, chłopakom na ubranie zł. 60, koniarkom 45, na gospodarstwo 70, dwom leśniczym zł. 70 itd. Wogóle wydatku zł. 1608. Lustracya z r. 1765 taki podaje ogólny obrachunek Dochodu z czynszów wiejskich zł. 14426, za 30 beczek spirytusu po zł. 35 czyni zł, 1050, za 804 beczek piwa po 3 zł. czyni zł. 2412, razem zł, 17888; wydatki wynoszą zł. 3367 Starostowie Augustyn von der Schewe wojew. chełmiński 1454; Jan Schrinowitz Schczinowetz 1459; Wojciech von Tymenitz Tymienicz 1481; Paweł Sokołowski z Trący von der Wranza 1449; Jan Sokołowski z Trący 1516 do 1540; Piotr Dąbrowa z Wojanowa Wojanowski 1548 1569; Fabian Czerna, wojew. malborski, 1570, 1580; Jan Zborowski, kasztelan gnieźnieński 1581, 1604; Maciej z Konopatu Konopacki 1604 1611; Michał Konarski, wojew. pomorski 1612, 1613; Ludwik Mortęski wojew. chełmiński 1613 1615; Piotr Wojanowski, zastępca Justyny z Giemeł Mortęskiej 1616; Jakób Szczepański 1616 1630; Zuzanna Szczepańska wdowa pozostała 1643; Ferdynand Szczepański 1648 1655; Marcin Kazimierz Borowski od r. 1691 kasztel, gdański, 1667 1699; Jan Szembek kanclerz koronny 1700 1731; hr. Ewa z Leszna Szembekowa, wdowa pozostała 1731 1735; Jerzy z W. Kończyc Mniszek marszałek nadworny 1735 1756; Rafał Buchholz 1757, 1759; Dorota Buchholz, ur. Kayserling, pozostała wdowa 1759 1764; hr. August Stanisław von der Golz, 2gi mąź poprzedniej, 1764. Parafia i dekanat grudziąski. W Bzematyzmie dyecezyalnym z r. 1867 czytamy Parafia Grudziądz dusz liczy 5000, kościół tyt, św. Mikołaja, patronatu królewskiego, kiedy fundowany nie wiadomo, budowany około r. 1299; szpitalem zarządza miasto. Wsie parafialne Grudziądz, Ciemniak, Lniska, Fijewo, Jałowa buda, Zielona lipa, Kalinkowo, Kłódka, Kantersztyn W, i M. , Mniszek, Nowowiejskie budy, Nowa wieś, Parsk, Piątek, Rządź, Rothhof, Rudnik, Sądowo, Swierkocin, Stanisławki, Strzemięcin, Tarpno, Tuszewo, Owczarka. Szkoły katolickie w Grudziądzu szkoła miejska 3ch klas. , dzieci 106; szkoła półdniowa 1kl. dla ubogich, dz. 108 szkoła seminaryjna 3kl. dz. 90. Dekanat grudziąski oddawna i przez całe polskie czasy istniał. Podług wizytacyj biskupich należą do niego w Grudziądzu kościół farny albo raczej archipresbyteralny eccl. archipresbyteralis, prepozytura św. Ducha, prepozytura św. Jerzego, kaplica na zamku, kościół w Tarpnie, w Mokrem, Wołczu, Błędowie i Wiewiórkach. Klasztory 3 istniały w Grudziądzu pp. benedyktynek, oo. jezuitów i reformatów. Po okupacyi, kiedy kościoły niektóre upadły św. Ducha w Grudz. , kaplica zamkowa, kościół w Tarpnie, dawniej już zniszczał kościół św. Jerzego w Grudziądzu i w Wiewiórkach, klasztory pokasowane i liczba wiernych znacznie się stosunkowo zmniejszyła, bardzo takim sposobem uszczuplony dekanat grudziąski zniesiono i przyłączono do dekanatu łasińskiego. Powiat gru dziąsH został utworzony po okupacyi z dawniejszego starostwa, od którego część leżącą po lewej stronie Wisły odłączono; styka się na północ z po w. kwidzyńskim i suskim, na wsch. z brodnickim, na południe z chełmińskim, na zachód tworzy teraz granicę Wisła. Gleba jest przeważnie urodzajna i równa; nieznaczne wyniesienia znajdują się tylko w północnej części ponad rz. Ossą i przy Wiśle, której brzeg prawy jest spadzisty. Ważniejsze rzeki są Wisła tworzy granicę na długości przeszło 2 mil od rządzkiego jeziora aż poza Wołczyce, przy granicy pow. kwidzyńskiego; 2 Ossa przychodzi z suskiego pow. z pod Biskupca, płynie przez sam niemal środek powiatu, ze wschodu na zachód, do Wisły, nie jest spławna; 3 Lutrzyna z pow. brodnickiego przychodząca, płynie przez grudziąski pow. zaledwie 1 milę, uchodzi do Ossy. 4 Gardęga, mały strumyk w północnej części, wpływa do jeziora Nogat. 5 Gać, mała struga w nizinach, płynio do Wisły zpod wsi Gacia. 6 Trynka, kanał oddawna przekopany, odłącza się pod wsią Kłódka od rz. Ossy, płynie do Wisły przez m. Grudziądz, któremu tym sposobem dobrej wody dostarcza. Znaczniejsze jeziora mielińskie, lisnowskie, łasińskie, szynwałckie, rządzkie, tarpińskie, nogackie i tuszewskie osuszone. Lasy nieliczne w powiecie, większe ciągną się ponad Wisłą i przy granicy kwidzyńskiego powiatu. Jako pow. grudziąski od niepamiętnych czasów jest zamieszkały, świadczą stare zabytki z przeszłości, po wielu miejscach natrafiane, Różne kamienno narzędzia, zbroję kamienną wykopano przy Grudziądzu, Tymawie, Szembruku, Świeciu i Węgorowie. Pogańskie cmentarzyska z urnami znajdują się przy Grudzią dzu, w Dębieńcu, Bursztynowie, Rządzu, No wej wsi, Węgorowie, Wiktorowie, Powiatku, Ramulkach, Rogoźnie, Dąbrówce itd. Stare monety znaleziono w Grudziądzu cesarza An tonina z r. 170, w Boguszewie Domicyana z r. j 80, Faustyny żony Marka Aureliusza; w pobli żu granicy pow. kwidzyńskiego cesarza Witeliusza Germanika z r. 69 i wiele innych. Ob szaru ziemi obejmuje pow. grudziąski mórg 324716 czyli mil kw. niemal 15, w tern wody mórg 2400; ludności 53754, na 1 mili kw. 3400; katol. 21824, ewang. 30428, menon. 80, żydów 1214; polaków około 17000, niemców 34000; w miastach mieszka 14669, we wsiach 39085. Wszystkich osobnych miejscowości w pow. 239, miast 3 Grudziądz, Łasin, Radzin; domen królewskich 6 Radziu, Czczewo, Szumiłowo, Gołębiewko, Rogoźno, Pokrzywno, zawierają mr. 28868, w tern lasu 16898; dóbr rycerskich 45, z obszarem mr. 81598, w tern lasu 5925; dóbr większych mających dochodu najmniej tal. 2000 znajduje się 20, obejmują mr, 31016, w tern lasu 2847 dziedzice z polskiemi nazwiskami Rybiński, Sampławski, Kawęczyński; dóbr mniejszych 18 z obszarem mr. 8000, lasu mr. 162; wiejskich posiadłości 142, obejmują mr. 132156, w tern lasu mórg 4848. Podatku gruntowego corok tal. 32606, czystego dochodu rocznego z gruntów tal. 381000. Domów mieszk. 5141, publ. gmachów 219, kościołów 28, dla szkół przeznaczonych 82, dla ubogich 14, dla zarządu 19, wojska 53, dla przemysłu 342, dla gospodarstwa 4591. Koni 9533, osłów 5, bydła 16117, owiec 102792 merynosów 80864, innych 21928, świń 11757, kóz 1106, ułów pszczół 2388. Bi te drogi 1 chełmińskogrudziąska; 2 grudziąsko kwidzyńska; 3 grudziąskołasińska; 4 łasińskobiskupiecka; 5 łasińskosuska; 6 radzyńskojabłonowska; 7 grudziąskoradzyń ska; 8 radżyńskowąbrzeska. Koleje żelazne w dwóch kierunkach przechodzą przez powiat jabłonowskogrudziąska ze wschodu na zachód, w dalszym ciągu do Laskowic, Tucholi, Choj nic; z północy na południe kolej nadwiślańska czyli malborskotoruńska. Porównaj FrÓlich Geschichte des Kreises Graudenz, art. Fije1 wo i t. I, str. 568. K amp; . F. Grudzice, niem. Grudozutz, wś, pow. opól1 ski, par. Groszowice, przy szosie opolskokra l kowskiej, ma 1490 mr. rozl. , 17 osad. Obrąb leśny G. , 23000 mr. rozl. , ciągnie się między Odrą i Małopaną aż do płd. granicy powiatu; ma głównie drzewostan iglasty i dzieli się na 9 tttraży leśnych. F. amp; Grudzie, właściwie BudyGrodzie, wieś zamieszczona przez Pola w liczbie kurpiowskich, pow. ostrowski, gm. i par. Jasiennica. Osada powstała w końcu zeszłego stulecia; podług i pomiaru Gebauera z czasów pruskich liczyła 92 mr. magd. W 1819 r. znajdujemy 4 osady rolne, płacące do naddzierźawcy ekonomii Brok po 10 złp. czynszu i hyberny, i 2 gajowych rządowych; 6 dm. Dzieci włościanie posyłali do szkoły do Ostrowia; każdy gospodarz płacił 2 zł. 15 gr. szkolnego. Opodal od Gr. znajdo wała się osada Dobrzyce; osadę tę, położoną pośród lasu, wykarczował niejaki Dobrzyński w początkach obecnego stulecia; po wojnie r. 1812 opuścił ją z powodu zubożenia. Do 1817 r. stały Dobrzyce pustkami; w 1818 r. zajął je niejaki Tamulak za 14 złp. czynszu rocznie. W 1819 r. 6 mk. W 1856 r. znajdujemy 4 osady rolne i 8 chałupników; w tym roku urzą dzono wieś kolonialnie; na 149 mr. urządzono 4 osady rolne po 19 22 mr. , 8 ogrodni czych po 2. 4 mr, karczemną, 2 strzeleckie, jed ne dla dróżnika; czynsz czysty wynosił z urzą dzonej wsi 47 rs. 55 i pół kop. Osadę Dobrzy ce zniesiono. W 1827 na Grudziach w tab, mylnie Budy Brodzie 4 dm. , 38 mk. ; w Do brzycach 1 dom, 6 mk. Obecnie na Grudziach 149 mr. Lud. Kr z. Grudzielec 1. , wś i gm. , pow. pleszewski, par. Sobótka; 2 miejsc. 1 Gr wś; 2 Gr. ko lonia; 44 dm. , 344 mk. , 10 ew. , 334 kat. , 101 analf. Poczta w Sobótce o 3 kil. , st. kolei żel. Biniew o 4 kil. Czyi Łaski, Lib. ben. II, 49. 2. G. , olędry, pow. pleszewski, 19 dm. , 155 mk. , 64 ew. , 89 kat. , 2 żydów, 46 analf. 3. G. , dom. i gm. , pow. pleszewski, 2859 mr. rozl. ; 2 miejsc 1 Gr. ; 2 folw. Maryanowo Marienau; 11 dm. , 228 mk. , 24 ew. , 204 kat. , 112 analf. Niegdyś własność Ign, Niemojowskiego. M. St. Grudzienica, Gntdzimiec, pierwotna właściwa nazwa Grudziądza według Kętrzyńskiego, z której Niemcy najpierw Gravdenitz zrobili. Grudzieniszki, ob. GudzienwzkL Grudziewszczyziia lub Pod amp; ejny, folw. , po wiat sejneński, gm. Berżniki, par. Sejny. Ma 2 dm. f 17 mk. , odl. 3 w. od Sejn. Rozl. wynosi m. 319, grunta orne i ogrody m. 140, łąk m. 58, past. m. 53, wody m. 13, lasu m. 14, zaro śli m. 8, nieużytki i place m. 33, bud. mur. 2, drew. 12, pokłady torfu. Rzeka Marycha prze pływa i stanowi granicę południową. W po bliżu leży jez. Budziewizna. Bk CL Grudziiiowo 1. Nowe, wieś, gm. leonpolskiej, nad rz. Kamionką, pow. dziśnieński, 3 okr. adm. , o 38 w. od Dzisny, 5 dm. , 57 mk. prawosł. 2. G. Stare, wieś, gm. leonpolskiej, pow. dziśnieński, 3 okr. adm. , o 37 w. od Dzisny, 10 dm. , 89 mk. , z tego 83 prawosŁ, 6 kat. 1866. Grudzińska, sianożęć, 200 m rozl, w dobrach Horodnica ob. . Grudziska, ob. Celejów.

Grudziądz