urządzona, nieco starsza, należała do rodziny Kostków, którzy w niej groby swoje mieli; 0 pomnikach ogólnie tylko wspominają wizy ty, że były, ale je lutrzy i ezwedzi zniweczy li; rozebrana ta kaplica r. 1796. 9 Kaplica św. Michała Archanioła, także u fary, utrzy mywana była przez liczne cechy i bractwa po bożne; gdy podupadła, r. 1796 została znie siona. 10 Klasztor oo. reformatów, fundo wany w mieście na gruncie starościńskim, który Jerzy Mniszek, marszałek nadworny i star. grudziąski, ustąpił; ojcowie przybyli tu ro ku 1751, wtedy i kościół ich niewielki, ale gustowny, sklepiony, poświęcony został. Ro ku 1774 było w klasztorze 14 księży, 3 kle ryków i 5 braciszków. R. 1804 klasztor ten skasowany, a w jego miejsce zakład karny dla więźniów urządzony. Kościół pozostał do r. 1832 w ręku katolików; odtąd symultanny dla więźniów. 11 Klasztor sióstr szkolnych Schulschwester, potem szarytek, został tu za łożony za staraniem gorliwych mieszczan r. 1861; głównem zadaniem tych sióstr było utrzymywać szkoły dla dziewcząt. R. 1868 głównie dla oporu miasta, jako i z przyczyny nieznajomości języka polskiego, Grudziądz opuściły, a w. ich miejsce przyszły polskie sza rytki z Chełmna, które pielęgnowaniem cho rych i ochroną dla małych dzieci się zajmo wały. Wskutek kulturkampfu, , musiały i one miasto opuście r. 1877. 12 Ewang. kościół, nowo zbudowany r. 1785, nie posiada ważniejszych pamiątek. 13 Synagogę zbu dowali żydzi r. 1844. Starostwo grudziąshie. Miejsce komturów krzyżackich przejęli sta rostowie niegrodowi, mniej więcej w tych sa mych granicach po obu stronach Wisły jakie miała komturya. Lustracya z r. 1565 dono si Grudziądz, starostwo, dzierżawy Piotra Wojanowskiego. Miasta nie pozwolili pano wie rada rewidować i owszem temerarie uczy nili protestacyą i poszli precz od panów rewi zorów. Należy wsi 9, włók osiadłych 289, pustych 134, wolna 1, sołtyskich 41, kościel nych 18, karczem 11, ogrodu. 1, folw. 2, mły nów 5; pastwiska wynajmują zapewne że grui dziążanie gdańszczanom z pożytkiem niemałym. Dochodów zł. 2911. Po drugiej stronie Wisły Borzechowo i Ossowo; należą 4 wsie, włók osiadł. 69, pustych 93, sołtyskich 18, wolna 1, karczem 6, ogrodn. 2, młyn L puste dziedziny 3, folw. 1, jezior wielkich 2, małych 28. Puszcza niemała rozmaitego drzewa, z której iż pustyniami wielkiemi leży, ma ku wychowaniu pan starosta swą potrzebę. Dochodu zł. 666. R. 1646 star. grudziąskie wraz z dwoma innemi w Prusiech dane było na oprawę królowej Maryi Ludwiki. Z lustracyi w r. 1664 wyjmujemy Zamek w czasie 1 ostatniej wojny w murach i dachach mocno ile znani, działali przy farze Luteger 1807, Piotr 1336, Mikołaj Frankenhayn 1345, pan elan Herr, doniinus 1528, Paweł Andraw 1533, Maciej ze Strzepczat 1572, Jerzy Dąbrowski 1598, Wawrzyniec Dziński 1606, Andrzej Szusnicius 1619, Jan Kobiliński, Jerzy Dorpowski 1624, Aleksander Nieborówski, Henryk a Ruth Chełchowski 1640, Jan Potrykowski 1643, Wojciech Pęski 1660, Andrzej Więckowie 1662, Jan Krześnior 1676, Kazimierz Dąbrowski 1696, Jan Kapusta 1706, Jan Croltberger 1709, Franciszek Klucznikówski 1709, Kazim. Kruger 1718, Franciszek Przeradzki 1755, Jan von Gruzleski 1774, Jan Kattan 1787, Antoni Pohlki 1790, Gabryel Knobloch 1797, Jan F. Malewski exjez. 1799, Hohensee 1806, Franc. Sokołowski 1809, Franciszek Diettrich 1810, Jan Heller 1848. 2 Prepozytura św. Jerzego, ze szpitalem i cmentarzem, istniała oddawna na rybakach nad Wisłą, miewała od początku własnego proboszcza, następnie, zapewne po onym pożarze miasta r. 1341, do fary przyłączona, roku 1569 przez króla Zygmunta Augusta lutrom odstąpiona, r. 1618 przez wezbraną Wisłę zerwana i zaniechana. Cmentarz zachował się po niej do dziśdnia. 3 Prepozytura św. Ducha, potem kościół pp. benedyktynek, znajdował się tuż przy bramie toruńskiej, także z wielkim cmentarzem i szpitalem połączony; miewał początkowo swoich własnych proboszczów; r. 1345 przyłączony do fary. Podczas reformacyi używany przez lutrów do roku 1596, katolikom oddany za rozkazem króla Zygmunta razem z farą, był wtedy mało używany; po r. 1618 znowu przez luteranów przywłaszczony odjęty im za ostrym dekretem tegoż króla Zygmunta r. 1624; r. 1631 z gruntu odnowiony i oddany pp. benedyktynkom, fundowanym tu przez Justynę z Giemeł Knutównę, 1 voto Kuczborską, 2 Działyńską, starościnę j pokrzywińską, zgorzał wraz z klasztorem i miastem r. 1659; nowy, który teraz istnieje, nie wiedzieć kiedy zbudowany, najpóźniej jednak przed r. 1730. Panny benedyktynki utrzymywały tu szkołę dla dziewcząt z pen1 syonatem i domem dla starszych panien czyli j rezydentek; posiadały dobra na własność Bobrowo, połowę Czerwińska, Daszkowo, Hanowo, Osieczek, Skrobacz, Szumiłowo, Turznicę i Włosienicę; zastawnem prawem Cholewice, Kwiatki, Marzanki i Płużnicę. Jako ksienie były tu; Dorota Knutówna 1631, f 1641, Elżbieta Plemięcka f 1657, Anna Radowicka f 1661, Katarzyna Działyńska f 1665, Katarzyna Iwańska f 1676, Dorota Pielgrzymowska f 1678, Dorota Doręgowska f 1691, Elżbieta Działynska f 1704, Anna Galicka f 1727, Helena de Gaudy f 1738, Ewa Rado wieka rezygn. 1774, f 1779, Gertruda Ciborska f 1787, Maryanna Piwnicka f 1800, Maryanna Działowska f 1811, Franciszka Trzebiatowska f 1815, Teresa Żółkiewska f 1868. Za pruskich rządów dobra zostały zabrane 1772, klasztor zniesiony 1838, kościół oddany lutrom pod nazwą kościoła wojskowego Garnisonskirche. 4 Kaplica na zamku, budowana razem z zamkiem około r. 1299, była wspaniała, wysoka, obszerna, miała piękny ołtarz kamienny z piękną do podziwu figurą N. M. Panny z Dzieciątkiem Jezus; między relikwiami głowę św. Krystyny i inną głowę jednej z 11000 męczenniczek. Używana niekiedy za polskich czasów, po okupacyi wraz z zamkiem zaniechana, zerwana r. 1800. 5 Konwent sióstr szpitalnych al. dobrowolnego ubóstwa istniał przed reformacyą na tern miejscu, gdzie potem stanął klasztor oo. jezuitów, założony r. 1382 przez Bartłomieja Herwest; połączony był z domem dla ubogich, opuszczonych albo zaniedbanych dzieci, któremi te panny się zajmowały, oddany pod zarząd i opiekę tutejszej rady, dlaczego wcześnie podupadł podczas reformacyi. 6 Kościół i klasztor oo. jezuitów Pierwszych jezuitów sprowadził tu do fary bisk. Kuczborski r. 1623; głównym ich fundatorem jest Jan Działyński, star. pokrzywioski. Około r. 1640 od fary na dzisiejsze miejsce przenieśli się. Kościół teraźniejszy, kształtnie i wysoko budowany; rozpoczęty r. 1648, ale potem wskutek wojen przeciągłych długo niedokończony, pod dachem r. 1715, poświęcony 1722; tytuł ma św. Franciszka Ksawerego. Na pięknie wykonany wielki ołtarz ofiarował 2000 zł. wojew. chełmiński Ansgary Czapski, roboty rzeźbiarskie wykonał Józef Kraus z Gdańska, malował o. Szteyner. Jest tu obraz św. Franciszka Ksawerego, przedtem powszechnie czczony jako cudowny, znajdował się początkowo w Jabłonowie, potem r. 1722 dotąd z wielką uroczystością przeniesiony; bisk. warmiński dał do niego złociste ramy, korzyli się przed nim i łask doznali wedłg kroniki kościelnej Maryanna z Grudna Działyńską, kasztelanowa chełmińska, roku 1680; Adam Trzciński, wicewojewoda chełmiński, asesor ziemski michałowski, roku 1679; dziedziczka Białochowa Borowska 1702; Konstaneya Jasińska 1716; 70 letnia staruszka z Bystramów Bąkowska i córka jej Piwnicka 1740; Jaskolecki, podczaszy bracławski; Stanisław Kalkstein, sędzia ziemski michałowski, wraz z małżonką Anną z Pawłowskich roku 1750 itd. Ojcowie utrzymywali tu licznie zwiedzane szkoły czyli gimnazyum o 6ciu klasach aula przygotowawcza ki. , infima, grammatica, syntasis, poesis al. humanitas i rhetorica; posiadali dobra Jabłonowo, Swierczyny, Swierczyńska wola, Szymkowo, Iwanki. Kamień, Kłódki, Koźlarka, Borówka, Smolnikt i w zastaw dane w Posce Ruszkowo, Ra1 dziki, Łapinożek. Klasztorem rządzili rektorowie Daniel Siekierzecki 1648, Baltazar Wielowiejski 1650, Władysław Gurowski 1654, Paweł Jaroszewski 1655, Jerzy Hagenau 1660, Wawrzyniec Bruno 1666, Kazimierz Kamiński 1668, Bernard Reymer 1674, Ludwik Wojędzki 1677, Błażej Grembosz 1680, Jan Pado 1684, Antoni Niklewicz 1687, Adam Chodakowski 1691, Mikołaj Działyński 1693, Marcin Scharff 1698, Franciszek Pierzchliński 1701, 1709, f 1710, Jan Sieteski f 1707, Marcin Ługowski 1707, Kazimierz Potocki 1711, Kazimierz Czyżewski 1712, Franciszek Heintz 1722, Bartłomiej Keubauer 1725, Ignacy Głowacki f 1729, Szymon Eliaszewicz 1729, Mikołaj Koźuehowski 1732, Michał Daszkowski 1736, Michał Krauz 1739, Antoni Ostrowicki 1740, Aleksander Żychliński 1746, Jan Melkiewicz 1746, Józef Kozłowski 1749, Paweł Loka 1751, Andrzej Mączyński 1755, 1763, Jan Monnich 1758, Michał Orłowski 1762, Jakób Przanowski 1763, Antoni Wróblewski 1767, Maciej Rychlewski 1770. W dolnym korytarzu znajdują się wielkie obrazy przedstawiające fundatorów i dobrodziejów klasztoru 1 Jan z Działynia Działyński, wojew. chełmiński, 2 małżonka jego KataI rzyna z Giemeł Knutówna, 3 Jan Czapski, podskarbi koronny, 4 Jan Kuczborski, biskup chełmiński, 5 Marcin Borowski, star. grudziąski, 6 Piotr Czapski, kasztelan chełmiński, 7 Michał Tarnowski, 8 Konopacki, podkomorzy pomorski, 9 Anna Nadolska, kasztelanowa wielkopolska, 10 Antonina z Potockich Rzewuska, wojewodzina wołyńska, 11 Jan Kazimierz Opaliński, bisk. chełmiński, 12 przedstawia kapłana jakiegoś bez podpisu. Mimo papieską kasatę i okupacyą pruską jezuici pozostali tu czynni w kościele i szkole przez dłuższy czas; dopiero r. 1781 zamieniono ich szkołę na królewskie gimnazyum, przy którem także jeszcze kilku dawniejszych ojców I pracowało. R. 1816 w miejsce podupadającego coraz bardziej gimnazyum założono tu katolickie seminaryum nauczycielskie, które dodziśdnia kościół i klasztor pojezuicki zajmuje. 7 Kaplica Działyfekich przybudowana była do połud. strony fary przy przesbyteryum, nowowzniesiona około roku 1624 przez wspom nianego powyżej Jana Działyńskiego dla przybyłych tu jezuitów; r. 1640 na familijną kaplicę Działyńskich zamieniona, w której po mieszczone były ich groby i pomniki. Na utrzymanie kaplicy zapisali Stan. Działyński, wojew. malborski, zł. 2000; Michał Działyń ski, star. kiszewski, 300 zł. Od r. 1656 do 1659 przez lutrów i szwedów zrujnowana, pod upadała coraz bardziój, rozebrana r. 1796. 8 Kaplica Kostków, zaraz obok powyższej

Grudziądz