Do właściciela wsi Gr. należą 2 pograniczne j folwarki GruduskBrzozowoiGrudusk Olszak G. Brzozowo, na miej son dawnych brzozowych, lasów, o 23 wiorsty od Ciechanowa. Dom 1. Gruntu należy 100 mr. Mieszk. 11, mężczyzn 6, kobiet 5, wszyscy katolicy. G. Olszak, na miejscn wyciętych olszowych lasów, też o 23 wiorsty od Ciechanowa. Dom 1; przestrzeni 100 mr. Dusz 8; męż. 3, kob. 5. Mieszkańcy wszyscy katolicy. Par. Grudusk obejmuje wsie Budy garlińskie, BorzuchowoDaćbogi, G. f amp; .Brzozowo, G. Olszak, GarlinoKomonino, Garlino Eaeibory, GarlinoDębiny, GarlinoZale sie, Kołaki wielkie, Kołaki małe, Kluszewo, Kluszewosokolnik, Kluszewoszajec, PorzycePomiany, PorzyceTrojany, PorzyceBozwory, Pszczółkiczubaki, Pszczółkigórne, Pszczółkiszerszenie, Bombierz, Sokołowo, Strzelnia, Wiksin, WiśniewoDziamowo i Żarnowo. Kościół w Grudusku drewniany, niegdyś był murowany, zewnątrz nieokazały, lecz wewnątrz należy do ładnych. Plebania drewniana z ładnym ogrodem. Par. G. należy do dek. ciechanowskiego. Gmina G. stanowi północnozachodnią częśó po w. ciechanowskiego, na zachodzie graniczy z po w. mławskim, na wschodzie i północy z przasnyskim w południowej części dotyka gminy Regimin. Obejmuje wsi i folwarków 40, mianowicie Budy garlińskie, BorzuchowoDaóbogi, GarlinoKomonino, GarlinoEacibory, GarlinoDębiny, GarlinoZalesie, G. , G. Brzo zowo, G. Olszak, HumięcinoAndrychy, Humięcino Klary, HumięcinoKoski, HumięcinoEetki, KumięcinoSepiłaki, Kluszewo, Kiuszewo Sokólnik, KluszewoSzajec, KołakiWielkie, KołakiMałe, Lesniewogórne, Łysakowo, Mierzanowo, Memyje, PorzyceRozwory, Po rzycePomiany, PorzyceTrojany, Przywilcz, Pszczółkiczubaki, Pszczółkigórne, Pszczółkiszerszenie, Rombierz, Sokołowo, Strzelnia, Stryja wowieikie, Stryjewomałe, Wiksin, Wisniewo Dziarnowo, Zakrzewomałe, Zakrzewowielkie i Żarnowo. Z tych wsi 16 jesc dworskich, 22 drobno8zlacheckich i 2 włościańskie. Ludność gminy wynosi 4678 dusz, z tego 151 wyznania mojżeszowego, 13 ewangelików i 3 prawosławnych. Ludność rzymskokatolicka ma parafie w Grudusku i Łysakowie. Przestrzeni zajmuje 19446 mr. , z czego na drobno szlacheckie grunta wypada 8215, dworskie 8495 i na włościańskie 2736. Domów we wszystkich wsiach 510. Żadnych zakładów przemysłowych oprócz browaru nie ma; 11 kuźni, 2 karczmy, 7 wiatraków, 1 handel tabaczny, 1 szkoła. Gmina G. z gm. Regimin stanowi sąd gminny we wsi Zeiibok. Gminę przerzyna kilka strumieni wpadających do rzeki Łydyni z obudwu brzegów i sama Łydynia; szosa z Przasnysza do Mławy na przestrzeni wiorst 10. Boczne drogi w złym stanie z powodu mnóstwa kamieni. Lasów uczuwaó się daje ogromny brak. St CL Grudyiiia, niem. Grauden 1. Wielka Grudyurny GrossGrauden wś i dobra, pow. kozielski, 0 20 kil. od Koźla, na granicy pow. głupczyckiego. Dobra z folw. Strassenau mają 1788 m. rozl. , gorzelnię. Wieś ma z kolonią Strassenau 84 osad, 1349 m. rozl. , kościół katol. 900 pa rafian i szkołę. 2. MałaG. , KleinGrauden, wieś, pow. kozielski, par. Wielka G. , leży przy szosie głogowskoraciborskiej. Dobra mają mr. 1170 rozl. , położenie wzgórzyste, gniazda wę gla brunatnego. Wś ma 28 osad, 696 m. rozl. Grudza, os. , pow. iipnowski, gm. i par. Nowogród. Grudza, przys. Chwałowic, na lewym brze gu Wisły, w pow. tarnowskim, leży w okręgu celnym granicznym i należy do pai afii rzym. kat. w Pniowie a urzędu poczt, w Radomyślu, zkąd jest o 15 kil, oddaloną. Mieszkańców ma 50 wyznania rzym. kat. Mac. Grudze, wś i folw. , pow. łowicki, gm. Dąbkowice, par. Domaniewice, od Łowicza wiorst 9, od Domaniewic 7 do 8 wiorst. Pomiędzy rzeczkami Branicą a Kalenicą. W 1879 r. domów dworskich 2 i 33 włościańskich. Mieszk. katol. 272. W 1867 r. administracya ks. łowickiego rozdzieliła G. na 16 części i tak 1 1 osada większa, wieczysta dzierżawa Wolskie go Walentego, miała mr. 265. Ziemia torfowa; 12 takaż osada Gajewskiego Ignacego m. 70; I 3 14 osad drobnych, do różnych osób, m. 156. W 1881 ziemi włościan m. 820, osad 26. Grudziądz, pierwotnie Grudzieniec, niem. Grudenz al. Graicdenz, z czego my teraz spolszczone używamy Grudziądz, miasto powiatowe w Prusach zachodnich, w obwodzie regencyjnym kwidzyńskim, przedtem wojew. chełmińskiem, 4 i pół mili od Kwidzyna, 15 od Gdańska, 8 i pół od Torunia, w korzystnem dla handlu położeniu, na prawym brzegu Wisły, przez którą nowy teraz most żelazny poprowadzony, pół mili powyżej ujścia rz. Ossy. Krzyżują się tu 2 koleje żelazne jabłonowskolasko wieka, łącząca kolej żel. bydgoskotczewską, i malborskotoruńska czyli nadwiślańska. Drogi bite rozchodzą się ztąd poza Wisłę do Warlubia, potem do Kwidzyna, Łasina, Badzyna i Chełmna. Także i przewóz szybki fliegende Fiihre przez Wisłę jest tu urządzony. Miasto po części jeszcze starym murem otoozone, starannie i dość pięknie zabudowane, 3 przedmieścia. B. 1867 liczono ludności 10568 I obecnie około 15000, kat. 3670, ew. 6307, bud. 1471, dom. mk. 682, obszaru ziemi mr. 7415. Kościoły są kat 2, ewang. 2, symult. 1, synagoga 1, 2 szpitale, 1 miejski lazaret. Szkoły dośó liczne, jako to giranazyum miejskie, nowszemi czasy założone, wyższa szkoła real na, t. z w. szkoła średnia Mittelschule, szkoły miejskie elementarne, seminaryum katol. dla nauczycieli, wyższa szkoła dla dziewcząt, połączona z seminaryum nauczycielek, szkoła przemysłowa Gewerbeschule, szkoła głuchoniemych. Jest tu wielki zakład karny Strafanstalfc al. Zuchthaus, mieści w sobie zbrodniarzy obojga wiary i płci z obwodu apelacyjnego kwidzyńskiego i z Prus wschodnich, w liczbie około 1075; więźniowie ci utrzymują wiele rękodzielni i warsztatów pożytecznych. Z domem karnym połączony jest dom poprawy Corrigendeshaus, Besserungsanstalt, tak dla dzieci zaniedbanych jak i starszych osób, żeby je uźytecznemi uczynić światu; bywa ich tu zwykle około 150. Ratusz r. 1851 nowo wzniesiony w rynku pomiędzy budynkami, mało się J odznacza; zawiera między innemi obrazy Aui gustów i Poniatowskiego. Widzenia godne są tu wodociągi wodne, urządzone, jak mówią, za radą i pomysłem Kopernika woda sprowadza się osobnym kanałem, zwanym Trynką, z rz. Ossy przy wsi Kłódki do głównego rezerwo1 aru 70 stóp wysokiego, zkąd się potem rozchodzi po mieście. W Gr. znajduje się sąd ziemiański Landesgericht, . magistrat miejski, zwykłe władze powiatowe z landratem na czele, urząd celny i budowniczy powiatowy, stać. kolei żel. , poczta 2ej ki. , urząd telegraficzny itd. Lekarzów r. 1859 liczono 12. Pod względem przemysłu Gr. nie ma dotąd dokładniejszej statystyki. O ile wiemy istnieje tu znaczna fabryka powozów, gisernia połączona z fabryką machin żelaznych, fabryki sukna, pończoch, bawełny, cygar, kilka browarów i destylarni wódek, farbiernie, gazownia, młyny, 2 drukarnie, kilka księgarni, wydawnictwo gazety niem. Geselliger itd. Dorożki kursują po mieście od czasu otworzenia kolei żel. Dawniej odbywał się tu znaczny handel, osobliwie zbożem i drzewem; obecnie z powodu zmienionych dróg handlowych bardzo uszczuplony. Jarmarki przypadają 4 razy w roku, kramne, na konie i na bydło; w sierpniu są jeszcze targi na źrebce. Forteca. W odległości około Y miii poniżej miasta leży na wyniosłem wzgórzu forteca grudziąska ponad Wisłą, nie zbyt obszerną, ale mocno stawiana. Jej mury wytrzymują wszelkie pociski bombenfest; wsławiona świetną obroną przeciwko francuzom r. 1806 i 1807 za dzielnego dowódzcy Courbiere a, który tu ma piękny wzniesiony pomnik. Obejmuje zakłady potrzebne artyleryi, kazamaty, koszary, magazyny wojskowe, ogółem budyń. 76. Dwie bramy wiodą od Grudziądza i Kwidzyna. Obszaru ziemi zawiera mr. 905, ludności 223. Jest tu osobna szkoła, poczta, stacya telegraficzna. Trzymają się też więźnie na ciężkie roboty skazani Baugefangene i Striiflinge. R. 1867 stał w Grudziądzu 1 regiment piechoty, kompania artyleryi fortecznej i oddział polI nej artyleryi pieszej; większa część umieszczona po koszarach w mieście. Forteca grudz. została nowozbudowana wkrótce po okupacyi za Fryderyka TI, który jej tu koniecznie nad Wisłą żądał. Początkowo miała być o kilka mil poniżej przy wsi Grabowie stawiana. Znaczne roboty już tu poczyniono r. 1775 i wydano na I nie 90000 tal. Ale potem na wiosnę wylała I Wisła i wszystko rozerwała. Wtedy dopiero obrano Gr. na miejsce fortecy. Roboty trwały od r. 1776 do 1785, koszta wynosiły około 3, 000, 000 tal. Zatrudnionych było przez ten czas robotników 5000, mularzy 600, ceglarzy 180, górników 106, wozów 180. Obecnie fortecę grudziąska, jako mniej odpowiednią dzisiejszym wymaganiom sztuki wojennej, powoli znoszą. Historya miasta. Jako oddawna istniała tu osada z grodem czego już samo imię Grudziądz zdaje się wymagać, wynika między innemi z wykopalisk i zabytków starych. I tak wydobyto na wielu miejscach dzisiejszego miasta prastare kamienne narzędzia, zbroję kamienną itd. Także i cmentarzyska pogańskie z urnami odkopano. Z pomiędzy monet starych znaleziono monetę cesarza Antonina z r. 170. B. 1015 znajdował się pod Gr. Bolesław Chrobry z wojskiem polskiem, pokonał prusaków i bił słupy w rzece Ossie. B. 1222 mówi dokument, że gród tutejszy przez prusaków został zburzony. B. 1240 Świętopełk książę pomorski zdobył Gr. i przez niejaki czas trzymał. Boku 1286 wszyscy mieszkańcy musieli opuścić miasto przed zbliżającemi się tatarami; miasto zostało zburzone, nowo odbudowane dopiero roku 1299. E. 1291 Meinhard von Querfurt mistrz krzyżacki wydał 1szy znany przywilej mia stu; jako granice obszaru miejskiego wymieniają się rz. Ossa, jez. Tuwsche, jez. Peske wieś Kikolcz; mieszkańcy otrzymali prawo chełmińskie, wolną rybitwę we Wiśle od Ossy do jez. rządzkiego, czynszu dawali półskojca corok; sołtys brał od sądów V, , 2 a należały do zakonu; jedne milę naokoło nie miała być żadna karczma postawiona. E. 1313 mistrz w, krzyżacki Karol z Trewiru nadał przywilej, według którego t. zw. Kaufhuz al. dom kupiecki zniesiony został, a mieszkańcy otrzymali za to prawo każdego czasu prowadzić handel suknem, szalami itd. ; także i inni mogli sprzedawać na jarmarkach za opłatą. Z t. zw. Ba destube i z jatek rzeźnickich pół dochodów brało miasto, pół zakon; budy kramne, jatki sukienników, szewców całkowicie należały do miasta. E. 1400 znajdowało się tu 12 jatek rzeźnickich, od każdej szło dochodu 1 markę czynszu i kamień łoju; pół brał zakon, pół miasto. E. 1410 Gr. wraz z zamkiem poddał się polakom; zajął wtedy miasto Moście ze Staszowa, kaszt, poznański. E. 1440 przyłączył się Gr. do związku przeciwko krzyżakom. B, 1454

Grudynia

Grudyiiia

Grudza

Grudze

Grudziądz