dziedzic Grodziska, powrócił na łono kościoła J katolickiego i oddał świątynię znowu katolikom; kościół otrzymał nową erekcyą r. 1594, gdyż pierwotna się spaliła. W następnym wieku Gr. był własnością rodziny Opalińskich. Ponieważ kościół paraf, nie był dość obszerny i już upadkiem groził, Jan z Bnina Opaliński i jego syn Aleksander nowy wystawili. Ks. Jan Bajkowski, sufragan poznański, poświęcił go r. 1648. Chociaż miasto kilkakrotnie ucierpiało przez pożary, kościół stał nietknięty około stu lat, dopiero 1752 piorun uderzył w wieżę i zabił 1 osobę z pięciu, które zajęte były, wedle ówczesnego zwyczaju, dzwonieniem na rozpędzanie chmur. Kościół paraf, grodziski składa się z głównej nawy dachówką pokrytej, dwóch kaplic i kopuły miedzią pobitej. Na dachu kopuły znajduje się herb Opalińskich Łodzią, grubo wyzłacany. W samym kościele nie masz ważniejszych pomników; zachowany tylko jest nagrobek Ewy z Kochów Girkowej, mieszczanki grodziskiej, zmarłej r. 1627, wyobrażający niewiastę w stroju zakonnym, opatrzony napisem niemieckim. W mieszkaniu plebańskiem widział J. Łukaszewicz r. 1829 sześć wizerunków malowanych na płótnie i jedno popiersie bez napisów, przedstawiających członków rodziny Opalińskich. Prócz kościoła parafialnego były jeszcze lub są następujące 1 Kościół i klasztor bernardyński, założony roku 1662 przez Jana Opalińskiego, kasztelana nakielskiego; obydwa I budynki dość obszerne otoczone są murem, klasztor teraz jest używany do celów szkolnych. W kościele znajduje się jeden pomnik na cześć ostatniego z rodu Opalińskich, Wojciecha, wojewody sieradzkiego, zmarłego roku 1775. Jest to tablica marmurowa, nad nią wizerunek zmarłego olejnemi farbami w naturalnej wielkości; na tablicy napis łaciński głoskami złoconemi. 2 Kościół św. Ducha, założony r. 1426 przez Drzeńskiego, rodem z Grodziska. 3 Kościół św. Anny miał fundusze na kaznodaieję niemieckiego; w zeszłym wieku odprawiało się w nim nabożeństwo niemieckie w niedziele i dni świąteczne. R. 1757 Karol z Bnina Opaliński, po wygaśnięciu Opalińskich Kazimierz Radoński, pan zastawny Grodziska, przystawili chór i sprawili organy. W XVI w. Gr. miał drukarnię założoną przez Melchiora Nerynga, typografa. poznańskiego, który doznał przykrości od jezuitów z powodu wydawania książek dysydenckich i dla tego Poznań opuścił. Z Grodziska wydał kilka dzieł ciekawych, pomiędzy niemi Erazma Glicznera przekład Eutropiusza; później znowu wrócił do Poznania, i drukarnia w Gr. ustała. 2. G. , dom. i gm. , niem. Schloss Graetz, pow. bukowski, 7569 mr. rozl. ; 5 miejsc. 1 Gr. ; folwarki 2 Chrustowo; 3 Młyniewo; 4 Słocin; 5 z miedzi albo innego kruszcu mieszanego roj bione; po jednej stromo pięknie zachowana męska postać z napisem Alexander Impera tor Romanus, na przeciwnej obraz Marsa boż ka z strzałami i łukiem i napisane Mars. Porównaj Dr. Toppen Geschichte von Masuren 161, 182. Źś. F. Grodziski patok, znaczniejszy dopływ lewy Sanu, nastaje z połączenia się dwóch potoków, północnego Wsiową Wodą i południowego Łąkowym pot. zwanego, w obr. gminy Grodziska Starego. Wsiowa Woda wypływa w obr. wsi Wólki grodziskiej w pow. łańcuckim, koło folwarków 226 m. npm. ; przepływa wś samym środkiem; Łąkowy potok wytryska również w Wólce grodziskiej, w południowej jej stronie. Oba potoki łączą się we wsi Grodzisku górnem, tworząc potok Grodziski. Tenże przepływa Grodzisko górne, Grodzisko i Grodzisko dolne w kierunku południowowschodnim; na granicy Grodziska dolnego z Chodaozowem, zwraca się na wschód, poczem na północny wschód i w obr. wsi Tryńczy, po 16 kil. biegu, uchodzi do Sanu z lew. brz. W dolnym swym biegu rozlewa sie na łąki, tworząc bagna i moczary, zwane Załaźnią wyźnią. Br. G. GirotisKi amp; lco jest mianem, które się dość często powtarza w słownictwie geograficznem polskiem albo w kształcie nazwy Grodzisk albo Grodziec, Grodziszcze i in. Wyraża ono pospolicie miejscowość, gdzie był lub jeszcze się znajduje obronny wał, zamknięty, mniej lub więcej obszerny, po za którym w pewnej dobie dziejów naszych ludność okoliczna szukała schronienia w czasie napadów nieprzyjaciela. Grodziska, o ile nam się zdaje, kryją się bardzo często pod nazwą okopów szwedzkich. Zapewne w czasie najazdów Karola X i XII nieraz korzystał nieprzyjaciel z ty oh gotowych obronnych wałów; ztąd też powstało to przemianowanie w ustach ludu dawnych grodzisk na wały szwedzkie. Autor niniejszej wiadomości zbadał w kraju naszym niejedno grodzisko. Zauważyliśmy, że grodziska, w niewielkich od siebie odstępach, pół mili, jednej lub dwóch mil, ciągną się niekiedy długim szeregiem, jak gdyby stanowiły łań cuch obronnej linii. Znajdują się one zwykle niedaleko osad wiejskich, na łąkach, niedaleko strumyków lab rzeczek, , niekiedy w lasach. Wiele z nich ma kształt mniej lub więcej wysokich wałów czworobocznych zamkniętych, które opasują przestrzeń 100 lub więcej sążni kwadratowych. Dziedziniec ten wewnętrzny grodziska służył za miejsce pobytu, gdzie się chroniła ludność w czasach napadu nieprzyjaciela, gdzie także ukrywała swój dobytek. Bagno otaczające grodziska utrudniało przystęp nieprzyjacielowi. Woda zaś w bliskości pozwalała często zaopatrywać się chwilowym mieszkańcom grodziska w napój niezbędny dla człowieka i domowych jego zwierząt. Niekiedy spotykają się w grodzisku samem ślady studzien lub małych jeziorek, albo stawków. W jednem z grodzisk Rękoraj pod stacyą dr. żel. warsz. wied. Baby znaleźliśmy pod dość grubą warstwą pół metra ziemi bruk kamienny, którym cały wewnętrzny dziedziniec snąć był wyłożony, a miejsce z natury swej jest bagniste, błotne. Na łąkach wsi Tumu pod Łęczycą znajduje się obszerne grodzisko, które powszechnie lud nazywa okopami szwedzkiemi. Badania archeologiczne p. Merczynga w r. 1879 przekonały, że w samym dziedzińcu grodziska było niegdyś Piaski; 25 dm. , 420 mk. , 54 ew. , 366 kat. ; 146 analf Po wygasnieniu rodziny Opaliń skich dobra grodziskie były w zastawie Radomickich, Radońskich a następnie przeszły w ręce niemieckie. 3. G. , lub Grodzisko, wieś, pow. wschowski, 34 dm. , 215 mk. , 29 ew. , 186 katolików, 19 analf. Poczta w Osicznie Storchnest o 3 kil. , st. kol. żel. w Lesznie Lissa o 13 kil. 4. G. , lub Grodzisko, domin. , pow. wschowski, 423 mr. rozL; 2 miejsc 1 Gr. ; 2 leśnictwo; 7 dm. , 103 mk. , 47 ew. , 56 kat. , 33 analf. M. St. i Grodziska 1. folw. , pow. nieszawski, gm. Bytów, par. Witowo. Są tu kopalnie torfu. Folw. Grodzisk położony od Osięcin w. 7. Rozl. wynosi mr. 152, grunta orne i ogrody mr. 127, łąk mr. 21, pastwisk mr. 2, nieużytki i place mr. 2. Budowli murowanych 5. 2. G. , pow. nieszawski, gm. Sędzin, par. Krzywosądz. 3. G. , pow. gostyński, gm. i parafia Duninów ob. . Grodziska, niem. Grodzishen, wieś, pow. szczycieński, niedaleko bitego traktu biskupiecko niborskiego, na pruskich Mazurach. Gr. należały zdawna do obszernych dóbr rańskich Gut Rheinswein, które mistrz w. krzyżacki Henryk Reuss von Plauen r. 1468 zapisał na własność jakiemuś Kiichmeister von Sternberg; włók było tu podówczas 20. Zaraz przy wsi znajduje się dosyć stroma i wysoka góra, z której jest widok na kilka mil. Wierzchołek ma dość obszerny, zrównany, tylko w pośrodku widać wklęsłe wydrążenie. Nie podpada już prawie wątpieniu, że tu zamek niegdyś istniał obronny. Lud dotąd jeszcze zowie oną górę Grodzisko; resztki różnej zbroi, miedzi, żelaza, stare monety nieraz tu natrafiano. Nawet ostatki niejakie murów i fundamentów widziano przed niedawnymi czasy. Jest ciekawem, co pisze o tej górze pilny badacz historycznyoh zabytków mazurskich, proboszcz Drygalski z pobliskiej wsi Kuty r. 1726. Oto jego słowa Góra ta bardzo stroma i wysoka; tylko z północy mógł być do niej przystęp. XT wierzchu w ziemi widać znaczne wydrążenie, w którem za dawniejszych czasów woda przez całe lato się zachowywała. Aż dopiero gdy tu we wsi Grodziskach wody nie było, to mi powiadał stary człowiek, że wtedy ze strugi u podnóża tej góry płynącej chcieli wodę do siebie sprowadzić I gdy kopali, znaleźli w ziemi rury drewniane, które oczywiście wodę z jeziora gozowskiego, o pół mili ztąd leżącego, na oną górę sprowadzały. Ponieważ przy tej robocie rury popsowali, woda zaraz przestała lecieć, i teraz na górze jest sucho. Znaleziono też na górze różne monety i zabytki starej zbroi, które o wysokim wieku zamku tutejszego dość wyraźnie świadczą. Ja sam posiadam między innemi 2 moneI ty z tej góry; wielkie są one jak pruski talar, siedlisko ludzi, jak świadczą szczątki bardzo liczne urn, naczyń glinianych, ukrytych pod ziemią, z bardzo odległej epoki. Jeszcze nauka archeologiczna u nas ma w tym kierunku rozległe przed sobą a mało ucrawne pole. Potrzebaby było zgromadzić dokładne wiadomości o wszystkich pozostałych dotąd grodziskach, oznaczyć je topograficznie, wykryć linie i kierunki, 2 badać ich wnętrza oznaczyć czas ioh powstania. .. Powyższe objaśnienie grodziska ma za sobą to prawdopodobieństwo, że pierwiastkowo grody u nas były właśnie takiem obronnem. miejscem, a grodzisko, jak sama nazwa wskazuje, jest mianem pochodnem od grodu. Grodzisko oznacza mniejszą, drobniejszą twierdzę obronrą, usypaną z ziemi w kształcie niewielkiego względnie kwadratu lub równoległoboku; gród zaś jest warownią obszerną, do urządrenia której użyto więcej pracy, więcej sztuki. Gród otoczono rowem, wypełnionym wodą, opasano wysokim wałem, niekiedy dwu lub trzema szeregami wałów, ogrodzono mocnym częstokołem, a wewnątrz w dziedzińcu rozległym, który mógł objąć liczniejszą ludność zbrojną, znajdowały się i warowne jeszcze wieże, podziemia, schronienia i mieszkania. Gród, jednem słowem, był zamkiem obronnym i znaczył tyle co rzymskie castrum. Takie miał znaczenie strategiczne gród w całej słowiańszezyznie, na całym rozległym jej obszarze. Wspólna nazwa, powszech nie spotykana, najlepiej o tem świadczy. Mają Chorwaci swoje Hradee, Czesi Hrady, Pomorzanie swoje Gardy, Polacy Grody. Na Rusi spotykają się Horody. W Czechach mamy Yyszehrad, Yelenrad, Stary Hrad itp. Te zamki obronne, castra, mniej lub więcej liczne w danej okolicy, zyskały także wielkie znaczenie jako ogniska organizacyi administracyjnopolr tycznej. Grody z przyległą okolicą utworzyły w na stępstwie czasów kasztelanie, których nazwa ukazuje się w dyplomatach naszych łacińskich dopiero w końcu XII wieku 1191 r. uposażenie kolegiaty sandomierskiej. Czem u Czechów były żupy, tem n nas kasztelanie. W każdej żupie czeskiej był hrad, a każdy hrad miał pod sobą przyległą żupę; ztąd kradni i zupni są Jeanem i tem samem. Gallus nazywa jeszcze u nas kasztelanów comites, ale rozumie przez nich dowódzców wojska, zbrojnej siły, zgromadzonej w crodzie ku obronie ziemi, granicy itd. Najliczniejsze znajdowały się, tam grody, gdzie najwięcej zagrożona była przez niespokojnych wojowniczych sąsiadów linia graniczna. W epoce Polski książęcej najwięcej cierpiały okolice nad Notecią od ciągłych napadów Pomorzan. Ztąd też już za Galla spotykamy szereg grodów takich jak Santok, Drżeń, Wieleń, Czarnków, Ujście, Nakło, do których z biegiem czasu w skutku wzmagających się potrzeb wojennych przybywały inne w rożnych miejscowościach, to na pograniczu Szlaska, to wewnątrz kraj u, tak iż w Wielkopolsce w okresie piastowskim spotykamy cały szereg grodów czyli kasztelanij Biechowo, Bnin, Bród, Ciążyń, Czarnków, Drożyn, Drżeń, Dupin, Giec7, Gniezno, Kalisz, Kamień, Earzeo, Konin, Kostrzya, Krobia, Krzywin, Książ, Kwieeiszewo, Ląd, Międzyrzecz, Modrze, Nakło, Nowy Mir, Obrzycko, Ostrów, Poznań, Przemęt, PrzywłokL Radzim, Rogoźno, Ruda, Santok, Śrem, Starygród, Ujście, Wieleń, Wilkowija, Wschowa, Zbar, Zbąszyń, Żnin, Żoó. Na Mazowszu wzniesiono w biegu czasu przeciwko napadom Prusów także cały szereg obronnych grodów, o których wiadomość sięga najdawniejszych czasów. Tu więc spotykamy takie grody jak Maków, Ciechanów, Szreńsk, Rypin, Sąehocin, Raeiąi, Sierpsk, Serock, Płock, Dobrzyń i Przypust ze Słońskiem. Naczelnikiem siły zbrojnej grodu był kasztelan, jak się wyżej nadmieniło. Kasztelan został także naczelnym urzędnikiem całej tej okolicy, którą do pewnego grodu pod względem administracyjnym przyłączono. Gród otrzymał tym sposobem ważne znaczenie w oałem u Grodziska Grodziski patok Grodziska