kościele pod sufitem; na korytarzach klasztoru I zaś wizerunki Przyjemskich, po części z napi sami. M. St. Górka 1. biskupia al. Góra, Górka, niem. Bischofsberg, najwyższe wzniesienie pod Gdańskiem, pow. gdański, zkąd i widok na całą okolicę, Wisłę, morze, niziny, wzgórza kaszubskie, miasto pod nogami itd. , najokazalszy i obrona w czasie wojen najpewniejsza, spada bardzo stromo ku miastu, od którego jest przedzielona drogą wiodącą do bramy wysokiej. Od samego zaczątku historyi na Pomorzu należała do biskupów kujawskich, od których też nazwęswoje Górka biskupia wzięła. Papież Eagieniusz III w bulli swojej erekcyjnej tegoż biskupstwa z r. 1148 ma tę miejscowość zapewne na myśli, kiedy jako własność biskupią wymienia castrum Kdanc in Pomerania. Oddawna była tu znaczna osada z folwarkiem. Biskupi tu sobie dwór okazały pobudowali niby gród murowany i rezydencyą swoje pomorską mieli, począwszy od połowy XIII stulecia. Często sami tu przebywali. W nieobecności zastępował ich ofieyał pomorski czyli gdański, który, osobliwie za krzyżaków, bywał zwykle zarazem i sufraganem pomorskim, jak czytamy w aktach gdańskich prope civitatem tj. Gdańsk, ubi ąuondam vir dignitate sufraganei mansionem habere solebat. Także starosta czyli włodarz miał tu swoje mieszkanie, który dobrami biskupiemi na Pomorzu zarządzał i sady biskupie odprawował. Kaplica murowana albo raczej mały kościółek stał osobno przy dworze, w którym nabożeństwo odprawiano. Znaczny obszar ziemi i kilka osad należało wtedy do tej rezydencyi. 38a północ ciągnęły się granice aż gdzie później stanęło osobne tz. Nowe miasto Neustadt Danzig. Kiedy r. 1380 mistrz w. krzyżacki Winryk von Kniprode miasto to zakładał, uczynił ugodę z biskupem, według której włókę roli tu będącą przyłączył do miasta, a zato w przeciwnej stronie dał rolę biskupom Ouch so behalde wir langes den Moelgraben eyne Moel I stat czwischin der Stat Danczk neben der Mutela uf bis an des Bischofis gut ufwart kegin dem Gebirge alz is geet. . W południowej zaś części nabył klasztor pepliński małą osadę, którą początkowo także zwano Górka, i dopiero później po niemiecku przezwano Hoppenbruch tj. Chmielniki. R. 1236 książę Świętopełk II potwierdza przywilejem, jako wieś wtedy Góra należała do benedyktynów u św. Wojciecha przy Gdańsku, ale nie wiadomo, czy była częścią góry biskupiej. Włodarzów, , zwanych także prokuratorami, którzy dobrami biskupiemi tu zarządzali, znamy kilku, jako np. r. 1277 Tomislaus procurator Pomeraniae, roku 1294 Teodoryk kanonik kruszwicki, r. 1412 już nieurzędujący włodarze Piotr, Tomek i Mii gisernią. Zakłady w Górce należą do arcyksięcia Albrechta i są najlepiej urządzone w Galicyi. Br. G. i Mac. Górka 1. wś, pow. śremski, 14 dm. , 161 mk. , wszyscy kat. , 56 analf. Poczta w Śremie o 6 kil; st. kol. żel. w Czempiniu o 11 kil. Należy do dóbr Szymanowa, Góry i Tworzykowa. 2 G. , wś, pow. kościański, nad jeziorem, 10 dm. , 77 mk. , 7 ew 70 kat. , 37 analf. Poczta w Krzywiniu Kriewen o 4 kil. , st. kol. żel. Stare Bojanowo 21 kil. 3. G. , wieś, pow, obornicki, 9 dm. , 73 mk. , 33 ew. , 37 kat, , 3 żydów, 19 analf. Poczta i kąl. żel. w Szamotułach o 8 kil. 4. G. , dom. , pow. obornicki, 1849 mr. rozl. ; 2 miejsc 1 G. ; 2 folw. Borowy; 11 dm. , 114 mk. , 1 ew. , 113 kat. , 37 analf. Włas. Seweryna Mielęckiego. 5. G. , wś, pow. krotoszyński, 10 dm. , 88 mk. ,wszyscy kat. , 39 analf. Poczta w Kobylinie o 3 kil, st. kol. żel. w Krotoszynie o 15 kil. 6. G. , domin. , pow. krotoszyński, 3783 mr. rozl. ; 4 miejsc 1 G. ; 2 Małe Zalesie folw. ; 3 Biała Róża Weisse Rosę; 4 Sroki; 15 dm. , 296 mk. ; wszyscy kat. , 83 analf. Własność księcia Wilhelma Radziwiłła. Plenipotentem radzca szkolny emerytowany Dr. Milewski. 7 G. KlasztorKloster, blisko rzeki Łobżonki, dom. , należy do dóbr Łobżenicy Lobsenz, powiat wyrzyski, 1 dom, 15 mk. ; wszyscy kat. , 3 analf. Poczta w Łobżenicy o 3 kil. , st. kol. żel. w Osieku Netzthal o 20 kil. 8. G. , folw. , pow. kościański, należy do domin. Ziemnice, 2 dm. , 44 mk. ; poczta w Krzywiniu Kriewen o 5 kil. ; st. kol. żel. Stare Bojanowo o 15 kil. Własność Trzebuchowskiego. 9. G. , folw. i leśnictwo, nad jeziorem, pow. poznański, nal. do dóbr Trzebawia; folw. 6 dm. , 116 mk. ; leśnictwo 1 dom, 9 mk. Poczta w Stęszewie o 6 kil; st. kol. żel. Mosina Moschin o 8 kil. Z powodu pięknego położenia G. jest w letnich miesiącach celem licznych wycieczek z Poznania. 10. G. duchowna, wś, pow. kościański, 20 dm. , 142 mk. , wszyscy kat. , 6 analf. Kościół paraf, należy do dekan. Szmigielskiego. 11. G. duchowna domin. , pow. kościański, 2068 mr. rozl. ; 2 miejsc 1 G. d. ; 2 Ludwipole, folw. ; 8 dm. , 139 mk. ; 72 ew. ; 67 kat. , 31 analf. Poczta i st. kol. żel w Starem Bojanowie o 5 kil. Wieś Górka duchowna należała już na początku XV wieku do zgromadzenia ks. benedyktynów w Lubiniu; zapewne jeden z opatów założył tu kościół parafialny. 12. G. kociałkowa, ob. Kociałkowa górka. 13. G. mała, niem. Klein Górchen, folw. , 748 mr. rozl, pow. krobski, 1 dom, 29 mk. , należy do domin. Niemarzyna. Poczta na miejscu; st. kol. żel. w Rawiczu o 7 kil. Własność księcia Sułkowskiego. 14. G. miejska, niem. Górchen, czyli Miejskagórka, miasto, pow. krobski, nad rzeczką Dąbrożną, na wzgórzu; 2 miejsc 2 G. ; 2 Goruszki, klasztor; w r. 187J 220 dm, , 1761 mk. , 682 ew. , 1067 kat. , 12 żydów, 262 analf. ; w r. 1875 miało tylko 1677 mk. Kościół paraf. kat. dekan. jutrosińskiego, prócz tego za miastem kościół św. Ducha, i za miastem w miejscu nazwanem Goruszki kościół i klasztor dawniejszy ks. reformatów. Kościół filialny we wsi Sobiałkowie. Kościół protestancki należy do dyecezyi bojanowskiej. Ma szkoły, kat. i protest. , elementarne kilkoklasowe. Mieszkańcy zajmują się rolnictwem, przemysłem, wielu jest szczególnie szewców i młynarzy, nadto handlem świń. Ma gorzelnię. Urząd pocztowy trzeciej klasy, st. telegraficzną; poczta osobowa z Krotoszyna przez Miejską górkę do Rawicza, stacyi kol. żel; poczta listowa do Pakosławia; od st. kol, żel. Rawicza 10 kil. G. miejska była prawdopodobnie gniazdem magnackiej rodziny Górków, używającej przeważnego wpływu w Wielkopolsce. TJrgel Górka, żyjący za panowania Kazimierza Jagiellończyka, pierwszy zasłynął, nagromadziwszy wielkie majątki przez bogate małżeństwa. Łukasz, wnuk jego t. j. syn synowca, był staxłostą wielkopolskim, a następnie wojewodą poznańskim. Tenże, po zgonie żony zostawszy duchownym, doszedł do godności biskupa kujawskiego. Potomkowie coraz większe zyskali majątki. Do Andrzeja Górki, jenerała wielkopolskiego około 1550 należało kilkanaście miast Sieraków, Szamotuły, Wronki, Koźmin, Osieczno, Miejska Górka, Jutrosin, Kurnik, Bnin, Wieleń nad Notecią, Czerniejewo i Czempiń. Andrzej pozostawił trzech synów, Łukasza, Andrzeja i Stanisława, którzy się majątkiem podzielili. Stanisław, połączywszy się na elekcyi Zygmunta III ze Zborowskim przeciw Zamojskiemu, przyprowadził na pole elekcyi 10000 regularnego żołnierza. Ze Stanisławem r. 1592 rodzina Górków wygasła. M. Górka później była własnością Czarnkowskich, Przerębskich, księcia Sułkowskiego. Czy Górkowie wystawili kościół paraf, w M. Górce, niewiadomo; w wieku XV już istniał; niegdyś bardzo był odwiedzanym, słynął jako miejsce cudowne, wzbogacony r. 1572 tarnią spina z korony cierniowej Chrystusa Pana; podczas wojen szwedzkich za Jana Kazimierza wewnątrz całkiem został zniszczony; Jan Opaliński, podkomorzy poznański, wystawił nowe ołtarze. W r. 1787 całkiem zgorzał, poczem go wkrótce restaurowano. W wieku XVII był proboszczem przy kościele w Miejskiej górce Marcin Kłecki, autor kilku pism lekarskich i polemicznych. Klasztor ks. reformatów w Goruszkach założył Adam Przyjemski, kasztelan gnieźnieński, r. 1622. W sklepach kościoła składano zwłoki okolicznej, zamożnej szlachty w kosztownych ozdobnych trumnach; wizerunki tej szlachty znajdują sie dotąd w kołaj, 1413 Eilip z Rębielcza prób. kościerski. Ale krzyżakom biskupia ta kurya i ich władza na Pomorzu była solą w oku radziby oni byli mieć swoich pomorskich biskupów, jakich i w Chełmnie i w Pomezanii i gdzieindziej poosadzali. Mszcząc się tedy za stanowisko zajęte przez biskupa Jana kujawskiego po bitwie grunwaldzkiej rozkazał mistrz wielki Michał Kuchmeister zburzenie kamienicy biskupiej. Mieszczanom gdańskim sprawił ten rozkaz szczególniejsze zadowolenie, gdyż zazdrosnem okiem patrzeli na rozwijającą się u stóp dworu osadę handlową. Było to d. 6 sierpnia 1414. Sam gdański komtur, otoczony lioznem pospólstwem, wyszedł na biskupią górę i sam rozpoczął dzieło wandalów. Za nim lud zawzięty rzucił się, i w oka mgnieniu cały zamek, różne zabudowania i kaplica leżały w gruzach. Cegłę potem zwieźli na dół do miasta i zbudowali z niej naprzeciw Szotlandu wieżę okrągłą, którą jakby na urągowisko przezwali biskupią, Bischofsthurm. Loschin, historyk Gdańska, twierdzi, że resztki fundamentów biskupiego gmachu widział jeszcze r. 1720. Biskup wyj stawił sobie drugi pałac, ale trochę więcej od miasta oddalony, a nie mogąc skarżyć mistrza jako sprawcę intelektualnego, pozwał Gdańszczan przed sąd kuryi rzymskiej. Spór toczył się długo, nawet na soborze kostnickim, aż ostaI tecznie mieszczanie rzeczywiście wypłacili biskupowi Władysławowi Oporowskiemu 1200 węgierskich złotych, których się następnie od mistrza Pawła von Russdorf domagali, jako czytamy w ich aktach Acten der Standetage, Toppen II 221 Es hat dy stadt miissen bezalen 1200 Ungrische guldenn dem herren byschofe zu Lesław von des hausses wegen, das der bischof stende hatte auf dem berga von Danczigk, welchs von gebote und geheysses wegen unsers hern homeysters seliger gedechtniss Michel Kochmyster gebrochen wartt, das der stadt uber 4000 Ungrische gulden im geystlichen Rechte gekost hatt one dy vorgeschribene 1200 Ungrische Gulden. .. Dysfelben 1200 Gulden ist dy stadtt manendt tj, od krzyżaków dopominali się. Po zburzeniu Górki a najpóźniej w czasie reformacyi biskupi kujawscy przenieśli rezydencyą swoje na Pomorzu i mieszkanie swojego starosty do wsi Subkowy. Górka jako osada istniała nadal i stanowiła w XVIII wieku tz. drugą ju gt; jrydykę biskupią 1 jurydyką był Szotland przy Gdańsku, 3 Św. Wojciech, reszta dóbr dzieliła się na klucze. U. 1577 Stefan Batory obsadził tę górę i zmusił miasto do poddania. Następnie widząc Gdańszczanie, jako ważną jest góra biskupia w wojnie, poczęli ją sobie coraz bardziej przywłaszozać i fortami ją dokoła obwarowywali. Pierwsze forty zbudoI wali r, 1627 i 1629 naprzeciwko Szwedom.

Górka