wojska francuskiego i polskiego pod generałem Mortier i Lasalle. R. 1812 z początkiem czerwca przechodziły wojska pruskie do Rossyi; po nich generał francuski Vassieu został tu 6 dni; dnia 16 czerwca przybył marszałek Ney z 15000 francuzów; między innymi liczono 13 generałów, 800 oficerów; był także książę następca tronu i książę Adam wirtemberski. Dnia 15 grudnia pobici francuzi poczęli się tędy cofać do domu. O częstych pożarach i o powietrzu morowem pisze kronika. R. 1625 jak w całej okolicy tak i w mieście grasowało powietrze. Także r. 1659, 1661, 1662 powietrze się sroźyło. R. 1660 pożar zniszczył 30 domów, r. 1662 piorun uderzył przez co większa część się spaliła, r. 1676 zgorzało 55 domów. R. 1694 całe miasto się spaliło z wyjątkiem kościoła i 5ciu domów. R. 1709 i 1710 mór zaraźliwy miasto bez mała wyludnił; zbudowano wtedy osobny dom za miastem dla zapowietrzonych przed wystrucką bramą, gdzie potem r. 1796 prochownię postawiono. Z innych szczegółów podnosimy. R. 1601 pierwszy kapelan został tu ustanowiony, bo aż dotąd pastor z Wybtruci zarządzał tutejszym kościołem. R. 1732 sprowadziło się tu niemców aż z Saleburga 117. Począwszy od r. 1740 oo. jezuici ze Świętej Lipki przybywali tu. co roku 2 razy odprawiać nabożeństwo dla katolików, których liczbę znacznie powiększyły sprowadzone tu pułki bośniackie; roku 1773 znajdowało się w mieście 10 szwadronów bośniaków; kiedy tu przyszli, byli wyznania mahometanskiego, ale się potem prawie bez wyjątku na katolicką wiarę nawracali; tylko niektórzy pozostali przy mahometamzmie. R. 1743 pisze Hubner w swej geografii, że nabożeństwo luterskie odprawia się tu w niemieckim, polskim i litew skim języku. R. 1831 spalił się dom pastora polskiego, z czego wynika, że nabożeństwo i wtedy po polsku się odprawiało. R. 1778 pobudowano tu kościół drugi tz. wojskowy Garnisonkirche, w którym także i reformowani odprawiali swoje nabożeństwo; ma tu swój pomnik generał Lossow f 1783. Roku 1818 dnia 29 września odbywał się tu synod luterski tz. dyecezyi gołdapskiej Goldapper Diocese; tegoż roku i nowy powiat gołdapski utworzony został, a miasto tutejsze, za stolicę jego obrane. R. 1824 w Zielone Świątki zaprowadzono tu tz. unią urzędową pomiędzy luteranami i reformowanymi. R. 1856 budowano przy Gołdapi nowy trakt bity wystruckołecki. Jeszcze o poczcie z przeszłego wieku jest wiadomość. Utrzymywano tu dwie poczty konne reitende Post, litewską i polską. Litewska wychodziła o 8ej rano we wtorek i piątek do Gąbina, Wystruci, Królewca, Tylży itd. , wracała w środę i sobotę o południu. I Polska poczta wychodziła o 1szej godzinie po południu w środę i sobotę do Margrabowy, Lecu, Ełku, Jańsborka itd. , wracała w niedzielę i czwartek o 5ej po południu. Ob. Dr. Tóppen, Geschichte Masurens; Schróder, Chronik der Stadt Goldapp w Preuss. Provinz. Blaetter 7my tom r. 1832. Powiat gołdapski leży między 39 46 i 40 27 wschód, dług. a 54 6 i 5403i póła. szerokości, obszaru zajmuje 17. 8 kw. mil. Graniczy na wschód z pow. stołupiańskim i Królestwem Polskiem, na południe z pow. margrabowskim, na zachód z węgoborskim i darkiejmskim, a na północ z gąbińskim i stołupiańskim. Największa rozciągłość wynosi długości mil 7, szerokości 4 do 5 mil. Część na północ od m. Gołdapi położona zalicza się do pruskiej Litwy, południowa do Mazur pruskich. Klimat jak w całych niemal Prusach wschodnich zimny, gorąca piekącego latem prawie tu niema. Najwięcej lasów znajduje się w części południowej i wschodniej; ponieważ nieco niżej są położone, aniżeli reszta powiatu, dlatego zimnych i szkodzących wichrów nie powstrzymują. W górnej części powiatu mało się znajduje lasu. Żniwa na górze pod wsią Górnem i Dubiennikiem o 14 dni później się odbywają. Przymrozki na wiosnę tak długo trwają, że często liście kartoflane pomarzną. Ozimina też mniej się udaje. Zimy są długie, śniegu wiele spada. Przez dzień nieraz po kilkakroć zmienia się temperatura. Dni ciche bez wichru są rzadkie. Jarzyny nie można zasiewać przed majem. Zato oziminę sieją wcześnie podczas żniw w sierpniu do połowy września, przez co gospodarstwo bardzo jest utrudnione. Północna część powiatu ma lepszą glebę, gliniastą, łąki źyzniejsze. Wzgórza zaś są piaszczyste, wiele torfowisk i bagien. Często natrafiają się pola kamieniem wapiennym jakby zasiane, które dlatego zboża nie rodzą. W takich okolicach biedny mazur zbiera kamienie i o porze zimowej w liche swe konie nieraz kilka tygodni wiezie na sprzedaż to jedyne żniwo swoje do Królewca. Dość wysoirie wzgórza ciągnące się opodal Gołdapi rozdzielaI ją wody, po jednej stronie płynące ztąd na południe do Pisy, Narwi i Wisły, z drugiej strony na północ do Jarki, Gołdapi, Rominty, Węgorapi, Pisy, Wystruci i Pregla. Ważniejsze rzeki w pow. są 1 Jarka z pod wsi Daniele do jez. gołdapskiego, 2 Gołdap jako dalszy ciąg Jarki płynie do Węgorapi, 3 Rominta i z jez. Łoje przybiera z nasawskiego lasu strugę Blińdę, wpływa pod Gąbinem do Pisy. Jeziora znaczniejsze 1 Wisztyniec z brzegiem zachodnim, wschodni należy do Polski, 2 Czarne, 3 Gawajty, 4 Grulbeniszki, 5 gołdapskie, 6 linowskie, 7 dobowskie i w. i. Gospodarstwa prawie w zupełności już poprawne, na większych robią pól zazwyczaj 6 do 8, na małych 4 do 5. Oprócz do źniwienia i młócenia mało jeszcze używają rolniczych machin. Hodują pszenicę, żyto, jarkę, jęczmień, groch, bukwitę, kartofle. Najlepszy sprzęt zaledwie starczy nad potrzebę; w latach mniej urodzajnych wiele zboża dowożą, głównie z Polski. Drzewa owocowe dla zbyt zimnego klimatu nie udają się; zwykle po 8 do 10 latach marnieją. Bujne łąki znajdują się nad rz. Rominta, Blindą, Gołdapią, Jarką 2 ostatnie strugi często wylewają i siano niszczą, w borach warznicńskich Warnen, skalskich i nasawskich. Osuszone niedawno jez. Gawajty zamieniono teraz na łąki 120 mor. rozl. Zamyślają także jez. Dumble i Gulbeniszki Dumbler u. Gulbemischker See osuszyć. W borach znacznych królewskich znajduje się nadleśnictw 6, które mają pod sobą podłeśnictwa, jako to Gołdap 5 podleśnictw, Rominty 5, Warzno 4, obszaru mórg 33000, Nassawy 3 Warnen und Nassawen, Czerwony dwór Rothebude 2, obszaru mórg 15750, Heydtwalde 2. Pospolitem drzewem są sosny i jodły, z któremi zmieszane i w ustępach znajdują się dęby, buki, lipy, brzozy, olsze i t. d. Jodłowe lasy rosną do lat 120, sosnowe do 80, olsze i do szczepania 40 lat. Powiat liczy obszaru mórg 17458, ludności 43232, pomiędzy którymi kat. 77, bapt. 71, żyd. 103. Ponieważ ludność oddawna germanizowana, i z małym już tylko wyjątkiem, rozmówi się po niemiecku, urzędowe pruskie źródła r. 1837 podają polaków 3333, litwinów 2854, obecnie mniej jeszcze; w rzeczywistości jednak znajduje się tu po polsku i litewsku mówiących bez porównania więcej. Polacy głównie w par. grabowskiej i górnowskiej. Domów mieszk. liczą w pow. 4839, osobnych osad 288, i to miasto 1, miasteczko targowe 1, król. domen 2, dóbr rycer, 13, innych dóbr 14, folw. 14, 1 osada huta szklana Czerwony dwór wybud. 1, wsi gbur. 229. Budynki są zazwyczaj z drzewa stawiane, słomą pokryte, nowsze osobliwie po dobrach także z cegły, głównem zatrudnieniem jest rolnictwo, przy którem zajętych osób 11000, rzemieślników 860, kupców w mieście 35, po wsiach 42, bydłem handlujących w mieście 20, po wsiach 43; koni, wołów, świni i t. d. dość wiele wywożą z powiatu. Targi zwykłe odbywają się w Gołdapi 2 razy w tydzień, oprócz tego 4 kramne w roku i 2 na płótno po 8 dni, w Szytkiejmach 4 kramne. R. 1879 było tu 8 poczt urządzonych 5 ekspedycyi i 3 agentury, stacya telegr. 1 w Gołdapi. Droga żel. 1 łeckowystrucka. Bite trakty z Wystrucia przez Darkiejmy do Ełku, z Gołdapi do gąbińskiego traktu i z Gołdapi do Grabowa. Budują nowe trakty z Szytkiejmów do wsi Bajble, z Darkiejmów do wsi Warnen. Przemysł słabo rozwinięty; wymieniają fabryk 5, browar parowy, młyn parowy, huta szklanna zatrudniająca 51 osób, 2 fabryki papieru, z których jedna w Kiautach około 200 robotników zatrudnia; fabryka wyrobów drewnianych łlolzschleiferei. Warsztatów tkackich bawełnianych 19, pół wełnianych 8, płóciennych 141, obok przy gospodarstwie pracujących krosien około 3000, na wełnę 135; farbierni 6, cegielni 8, zdunów 18, młynów olejowych 3, garbarskich 9, piła 1, do kości mielenia 1, wodnych 8, wiatraków 21, końmi pędzonych 7, fabryk kleju 4, browarów 9, gorzelni i dystylami 22, garbarni 22. Pszczół ulów przy domu chowanych 1415. Paraflj 8 Dubieninki ma wiosek 38, Gawajty 34, Gołdap 45, Grabowo 45, Górne 23, Rominty 21, Szytkiejmy 32, Tolminkiejmy 35; kościołów 10, szkół 95; lekarzów 2, apteki 2, w Gołdapi i w Szytkiejmach. Ob. Dr. Weiss, Preussischlittauen und Masuren, 3 tomy. Rś. F. Gołdap, niem. Goldapp FŁuss, rzeka w Pru sach wschodnich, początek bierze w pow. goł dapskim blisko granicy polskiej, z kilku dop ływów schodzących się przy wsi Górne. Od tąd zowie się Jarka i płynie na północ do goł dapskiego jeziora. Ztąd wychodząc zowie się Gołdap i przyjmuje kierunek przeważnie za chodni, pędzi młyny, zwraca się ku południo wi, potem znowu na zachód, gdy przechodzi do pow. węgoborskiego. Łączy się z Węgorapią Angerapp przy granicy pow. darkiejni skiego. Długość Gołdapi wynosi około 7 mil. Po lewej stronie jest brzeg przeważnie górzy sty, po przeciwnej stronie więcej niski i rów ny, tylko przy Miczucach są i tu brzegi wyż sze. Liczne dopływy prawie tylko z lewej górzystej strony dochodzą. Do zalewów w cza sie powodzi rzeka ta skora i po wielu miejscach nieraz szkody czyni. Dawniej daleko więcej miewała wody, kiedy jeszcze cała ta okolica obszernemi borami pokryta była. Z roku 1510 jest wiadomość, że Gołdapią wiele drzewa, dy lów i t. d. spławiano do Królewca. Roku 1733 przekopano kanał z Gołdapi w prostym półno cnym kierunku do Węgorapi; poczyna się on przy Miczułach, przechodzi obszerne skalskie bory i łączy się z Węgorapią przy wsi Brozajtaze. Kanał ten używany bywa do spławia nia Flosskanai. Od r. 1824 do 1826 z grun tu został naprawiony i głębiej kopany z na kładem rządowym 44859 tal. Od kanału tego odłącza się drugi pomniejszy, przez osuszone jezioro Mynt wiodący, który łąki, pola okoli czne oblewa i użyźnia; rząd wydał na jego bu dowę 137000 tal. Kś. F. Gołdapska góra, niem. Goldapper Berg, góra pod miastem Gołdap, na pruskich MazuI rach, w pow. gołdapskim, wysoka około 870 stóp. O niej opowiada sobie lud mazurski, że I tam kiedyś bogaty rycerz mieszkał na zamku Gołdap Gołdap Gołdapska góra