636 Gni. województwa gnieźnieńskiego został pierwszym wojewodą książę Sułkowski 1768 1776, a ostatnim i piątym z kolei r, 1792 Radzimiński Józef. Blisko katedry w bagnie znaleziono łyżwę kościaną, przechowującą się teraz w muzeum Tow. Przyj. Nauk Poznańskiego; tamże złożono wykopane pod miastem srebrne kolczyk i, naramiennik i monety arabskie z IX wieku. Gnieźnieński powiat graniczy na północ z pow. wągrowieckim i mogilnickim; na wschód z pow. mogilnickim i pow. konińskim; na południe z pow. wrzesińskim i średzkim; na zachód z pow. średzkim i obornickim. Rozległość wynosi 20. 896 mil kwadr, czyli 116, 193 hektarów. Powiat jest prawie cały równiną; mniejsze tylko wzgórza się wznoszą pod Kiszkowem, Kłeckiem, Gnieznem, Żydowem, Mielżynem, Witkowem i Powidzem, Dwie trzecio gruntu są średniourodzajne; jedna trzecia lekka. Największa rzeka powiatu Wełna wypływa z jeziora niedaleko Gniezna, płynie głównie w kierunku północnym, przepływa przez kilka jezior, opuszcza powiat gnieźn. po za wsią Dziadkowem i wpływa do powiatu wągrowieckiego. Drugą rzeką, mniejszą, jest Września, biorąca początek na południe od Gn. i dążąca w kierunku południowym do powiatu wrzesińskiego po za wsią Noskowem, minąwszy miasteczko Czerniejewo. Trzecia nareszcie, Mała Wełna, ma źródło na południe od miasta Kiszkowa, płynie ku północy i wschodowi aż do wsi Jagniewic, skąd przepływa do pow. wągrowieckiego, w którym zwraca się ku zachodowi. W jeziora jest powiat bogaty, ma ich przeszło 70; największe są pod Dziadkowem, Kłeckiem, Lednogórą, Jankowem, Wierzbiczanami, Ostrowitem, na wschód od Skorzęcina i pod Powidzem, Ludności było w r. 1880 65, 823, w r. 1875 60, 913, w r. zaś 1871 60, 475; 29, 795 męskiej, 30, 500 żeńskiej; 10, 955 ew. , 47, 018 kat, i Polaków, 31 chrześcian innych wyznań, 2, 471 żydów. Na milę kwadratową przypada niespełna 3000 mk. , na kilometr kwadratowy cokolwiek nad 50 mk. Powiat należy w W. Ks. Poznań, do drugiej klasy pod względem zaludnienia wraz z powiatami poznańskim, wrzesińskim, babimoskim, kościańskim i śremskim. Gmin ma miejskich 7, wiejskich 198, dominialnych 104, ogółem 309; 406 miejscowości, 5, 145 dm. mk. Ludność pod względem narodowości jest po wsiach prawie wyłącznie polska, w miastach przewa1 za narodowość polska co do liczby; niemieckożydowska pod względem zamożności. MiaI sta powiatu są 1 Gniezno; 2 Czerniejewo Schwarzenau nad Wrześnią; 3 Witkowo na trakcie dawniejszym z Poznania do Inowrocławia; 4 Mielżyn na trakcie z Wrześni do Trzemeszna; 5 Powidz nad jeziorem t. n. ; 6 Kłecko położone między jeziorami; 7 Kiszkowo Gul. nad Małą Wełną. Żydowo, które przed kilku jeszcze laty było miastem położonem pomiędzy Gnieznem a Wrześnią utraciło prawa miejskie i jest obecnie wsią. W r. 1875 gminy miejskie razem miały 18, 640 mk. ; w roku 1871 17565 mk. ; gm. wiejskie liczyły w tymże roku 27760 mk. , gm. dominialne 15150 mk. Głownem zatrudnieniem mk. jest uprawa zbóż, chów bydła, handel. Powiat podzielony jest na pięć mniejszych obwodów czyli komisaryatów 1 czerniejewski; 2 Witkowski; 3 kłecki; 4 i 5 dwa gnieźnieńskie. W Gnieźnie aż do nowej organizacyi sądowej z r. 1879 był sąd powiatowy kolegialny, liczący dyrektora i 8 sędziów. Parafij katolickich jest w powiecie 28. Parafialnemi są kościoły w miastach, w Gnieźnie 1 metropolitalny; 2 św. Michała; 3 św. Trójcy; 4 św. Wawrzyńca; 5 w Czerniejewie; 6 w Kiszkowie; 7 w Witkowie; 8 w Kłecku; 9 w Mieiżynte; 10 w Powidzu; 11 w Dziekanowicach; 12 w Żydowie; 13 w Grzybowie; 14 w Jarząbkowie; 15 w Mielnie; 16 w Kędzierzynie; 17 w Łubowie; 18 w Marzeninie; 19 w Niechanowie; 20 w Pawłowie; 21 w Sławnie; 22 w Dembnicy; 23 w Łagiewnikach; 24 w Modliszewku; 25 w Sokolnikach; 26 w Ostrowitem Pry maso wskiem; 27 w Brudzewie i 28 w Odrowążu. Kościoły filialne są w Gnieźnie św. Piotra i Pawła, księży franciszkanów; we wsiach Gurowie, Kamieńcu, Jankowie i Pomarzanach. Parafie protestanckie, należące do dyecezyi gnieźnieńskiej i położone w powiecie, są 1 w Gnieźnie; 2 w Czerniejewie; 3 w Kiszkowie; 4 w Kłecku; 5 w Szydłowcu; 6 w Witkowie. Prócz wymienionych szkół i zakładów naukowych w I Gnieźnie nie masz już w powiecie wyższych szkół; po miastach są tylko kiikoklasowe szkoły elementarne, po wsiach jednoklasowe. Ha 60, 475 mk. i 16813 dzieci niżej 10 lat było w r. 1871 20729 analf. Powiat ma 3 drukarnie w Gn. , 1 księgarnię tamże. Powiat obejmuje 450, 645 mr. magdeb. ; większa własność wynosi mr. magd. 248, 078, wliczając królewszczyzny mr. 34, 615. Polscy właściciele posiadają obecnie jeszcze 145, 446 mr. Po roku 1848 przeszło w ręce niemieckie 74, 438 mr. Dobra rządowe w pow. składają urząd ekonomiczny kłecki wydzierżawiony i rendamt gnieźnieński. Znaozniejsze lasy w okolicy Czerniejewa, Kłecka i Imielna; rządowe tworzą leśnictwo skorzencińskie między Skorzencinem a Powidzem. Gorzelnie są w Wielkiem Rybnie, w Zakrzewie, w Lednogórze, w Pakrzynie, w Kołaczkowie, w Modliszewku, w Łabiszynku, w Jankowie; browar w Gn. ; cegielnie w Gn. , w Jankowie; młyny parowe w Gn. , w Łabiszynku, w Zakrzewie, w Pile; farbiernie w Gn. , fabryki tytuniu w Gn. i w Witkowie, fabryka mączki w Czerniejewie, gazownia Gni. w Gn. Gościńce bite są 1 rządowy poznańsko toruński z powiatu średzkiego przez Gn. do granicy pow. mogilnickiego, ku Trzemesznu; 2 prowincyalny przez Kłecko w stronę Łopienna do granicy pow. wągrowieckiego; 3 prowincyalny z Gn. do Witkowa; 4 powiatowy z Charbowa do Kiszkowa; 5 powiatowy z Charbowa do Kłecka; 6 z Kiszkowa do granicy pow. średzkiego ku Pobiedziskora; 7 z Gn. przez Żydowo ku Wrześni; 8 z Witkowa przez Mielżyn ku Strzałkowu; 9 z Gn. przez Łabiszynek i Modliszewo ku Rogowu; zaprojektowany jest jeszcze gość. z Babiaku przez Czerniejewo i Wierzyce ku Pobiedziskom. Koleje żelazne przechodzą poznańskotoruńska ze stacyą w Gn. i oleśnickognieźnieńska ze stacyami w Gn. i w Czerniejewie. Urzędy pocztowe są I klasy w Gn. , III klasy w Kłecku, w Czerniejewie Schwarzenau, w Kiszkowie Welnau, w Witkowie; ajentury pocztowe w Powidzu i Żydowie. Większa część dzisiejszego powiatu gnieźnieńskiego należała do dawniejszego wojew. gnieźn. t. j. 19, 23 mil kwadr, z miastami Gn. , Czerniejewem, Żydowem, Witkowem i Kłeckiem; mała tylko część, j 2, 17 mil kw. , do wojew. poznań, z miastem Kiszkowem; również mała t. j. 2, 06 mil kw. , z I miastem Mielżynem i Powidzem, do województwa kaliskiego; nareszcie pół mili mniej więcej kwadr, z wsiami Szydłowcem i Smolnikami do wojew. brzeskokujawskiego. Ludność ogólna wynosiła w r. 1831 41, 424 mk. , na milę kw. przypadało 1730 mk. ; 31715 kat. , 6438 ew. , 3271 żydów; 11303 ludności miejskiej, 30, 120 ludn. wiejskiej i dominialnej. W pow. gnieźn. badano pod względem archeologicznym miejscowości; Grzybowo, Kłecko, Lednogórę, Łubowo, Mieleszyn, Witkowo, Żydowo M. St Gnikowo, wś w pow. lęborskim ziemi po1 morskiej. j Gnilaki, ogromny las, pow. nszycki, leży między Jackowcami, Szydłówką i Pohoryłą. należy do Supruńkowiec, Jackowiec i Pohoryłej. X M. O. Gniltikowo, st. dr. żel. odeskowołoczyskiej między Odessą a Wygodą, o 591 w. od Wołoczysk. Gllilczyk, ob. HnUczyh. Gnilec, wś w pow. zwinogródzkim, o 2 w. od wsi Moryniec, własność dawniej Konst. hr. Branickiego, obecnie dóbr Państwa. Cerkiew. Parafia kat. w m. Łysiance. Mieszk. 780. Gnilec, niem. Goelmtz, ob. Gielniea. Gflilica, dobra, pow. czerykowski, 3 okr. adm. , niegdyś własność Stanisława Makowie ckiego i żony jego Józefy z Chrapowickich; dziś Maryi Makowieckiej i jej potomków Jana, Peliksa i Maryi Leonowów, tudzież Arkadyu sza i Włodzimierza synów Henryka Makowie ckich. Kozi mają 1642 dzies. A, K. Ł, 637 Gni. Gnilice, dwie bliskie wsie, małe, w pow. nowogródzkim gub. mińskiej, przy drodze z Horody szcza do Nowogródka wiodącej. Gnilke, ob. Zgniełka. Gniła 1. , zaśc. pry w. nad rzeczką, powiat wilejski, o 57 w. od m. Wilejki, 1 okr. adm. , 1 dom, 7 mk. katol. Własność Ozechowiczowej w 1866 r. 2. G. , folw. , pow. olhopolski, par. Czeczelnik. Gniła, Hniła, Zgniła, rz. , dopływ Narwi z prawej strony, uchodzi poniżej Turośli. Por. Hniia9 Gniła 1. , także Rnyła, potok górski, wypływa w Beskidzie lesistym, zpod głównego grzbietu granicznego, zpod Kińczyka hnylskiego 1115 m. szt. gen. , kilku strugami łączącsmi się we wsi Hnyła, w pow. Turka; płynie przezeń zrazu na południowy wschód, a zabrawszy z pr. brz. potok Roztokę zpod Drohob ckiego Kamienia 1187 m. szt. gen. płynący, zwraca się przez wieś na wschód, poczem na północ. Przeszedłszy w obręb gm. Butli, przyjmuje kierunek północnowschodni, zabiera z lew. brz. pot. Syhlowy i Poliński, z pr. zaś Ihnatiwski Hnatiwski. Tutaj zwraca się na północ i podąża do wsi Butelki niżnej, gdzie od lew. brz. zabiera silny odtok górski Jaworówkę i zwraca się nieco rozszerzoną doliną na półn. wschód aż do swego ujścia w Wysocku niżnem do Stryja, z lew. jego brz. Dolinę tego potoku otaczają wysokie wzgórza, czyniące okolicę wsi Hnyłej i Butli nader przyjemną. U źródeł wznoszą się cztery znaczne szczyty, wystrzeliwające w górę z głównego grzbietu Beskidu, jak Starostyna 1229 m. , Drohobycki Kamień 1187 m. , Kińczyk hnylski 1115 m. i Kruhła 983 m. . Od Starostyny wybiega ramię poprzeczne, tworzące dział wodny między doliną tegoż potoku a Libuchory. W nim mamy szczyty Harasymerat 900 m. ; od niego na północ w bocznem jego rozgałęzieniu Kiernyczna 961 m. między Hnyłą pot. a bezimiennym pot. Po wschodnim brzegu tegoż potoku, między nim a Ihnatiwskim, wznosi się szczyt Siczki 936 m. , a od niego na północ nad samym Gniła pot. szczyt Buchnoje 881 m. . Po wschodniej stronie Ihnatiwskiego pot. , jako dział wodny między doi. pot, Grniłej a rz. Stryja, od szczytu Perechrestie 889 m. bieży ku północy grzbiet ze szczytami Wierch Stupistie 837 m. , Krokosza 800 m. i kończy się w rozrogu pot. Grniłej i rz. Stryja połogiem wzgórzem Obłaźee zwanem 825 m. . Nad lewym brzegiem w obr. gm. Hnyłej mamy Feókowy wierch 974 m. i Błyśce Błyszcze, 1047 m. , następnie na granicy gm. Hnyłej i Butli poprzeczny grzbiet Syhła Hrebeń, odrywający się od Beskidu wielkiego 1012 m. , szczytu w głównym grzbiecie, a ciągnący się wzdłuż Syhłowego potoku aż do pot. Grniłej.

Gniezno