założenia tej świątyni w żadnych kronikach i się nie wspomina. Styl budowy starożytny, podobny do gotyckiego, z wieżą wysmukłą. Według podania mieli ją założyć poganie na I jakąś świątynię, ale to tylko podanie; wpra1 wdzie za wielkim ołtarzem i dotychczas się znajduje kamień z wydrążeniem, używany przez pogan do palenia ofiar. Aryanie podczas swojej tu bytności bożnicę przerobili na koś ciół chrześciański. G. obecnie liczy przeszło 60 dm. i należy do gminy Wilczuki. Grunta dość I urodzajne, mieszkańcy zamożni, prawie każdy czyta po polsku. Zabudowania drewniane; o1 prócz kościoła i dwóch dośó obszernych jedno piętrowych domów własność Tarasowicza, w których przed kilku laty założono koszary, a przedtem była fabryka wyrobów sukien nych pod. firmą Pines i Zabłudowski, przenie siona do Wołkowyska. Majątek Hniezno ze znajdującą się w nim gorzelnią należy do K. Tarasowicza. A. Ew. Gniezno, miasto powiatowe W. Ks. Poznańskiego, okręgu bydgoskiego, położone pod 52 30l szer. północnej i pod 35 15 długości wschodniej od Perro; w nizitfie wzniesionej cokolwiek wyżej pomiędzy Notecią a Wartą; z północy i zachodu dwa są jeziora Rielidło i Jelonek, ze wschodu wznoszą się wzgórza glinko watę. W r. 1880 w grudniu miało 13, 829 mk. ; w r. 1876 miało 11, 203 mk. , w większej połowie pochodzenia polskiego; mniejsza połowa niemiecka liczy wielu żydów, przeważnie jednakże ewangielików; w r. zaś 1871 było 9, 916 mk. , domów 617; 2879 ew. , 5, 605 kat. , 3 dysydentów, 1429 żydów; 2, 104 analf. Siedziba landrata czyli naczelnika pow. , sekretarza pow. , poborcy p. ; budowniczego p. ; kontrolera katastru; fizyka pow. ; cyrulika p. ; weterynarza p. ; inspektora szkolnego p. ; dwóch komisarzy dystryktowych; sąd kolegiainy ziemiański, do którego należą sądy okręgowe 1 w Gnieźnie, 2 w Mogilnie; 3 w Trzemesznie, 4 w Wągrowcu i 5 we Wrześni. Jest obok Poznania rezydencyą arcybiskupa gnieźnieńsko poznańskiego i stałą siedzibą sufragana dyecezyi gnieźnieńskiej; ma kapitułę; konsystorz przeniesiony obecnie w czasie walki kościoła z państwem do Poznania do pałacu arcybiskupiego. . Ma następujące kościoły katolickie Katedrę poświęeoną Matce Boskiej; farę św. Trójcy; św. Michała; św. Piotra i Pawła; sw. Jerzego; św. Wawrzeńca; św. Jana, św. Krzyża nad jeziorem Bielidłem. Faia św. Trójcy, kościół św. Michała i k. św. Piotra i Pawła są kościoły parafialne i plebani ich są dziekanami. Do dekanatu św. Trójcy należą parafie Czerniejewo, Dąbrówka, Dziekanowice, Grzybowo, Jarząbkowo, Imielno, Kiszkowo, Kędzierzyn, Łubowo, Marzenin, Niechanowo, Pacołowo, Pobiedziska, Sławno, Węglewo, Witkowo, Wręczyn, Września, Żydowo. Do dekanatu zaś św. Piotra i Pawła Dębnica, Janowiec, Kiecko, Kamieniec, Kołdrąb, Łagiewniki, Łopienno, Mieścisko, Modliszewko, Podlesie, Pomarzany, Popowo, Raczkowo, Sokolniki. Do dekanatu nareszcie św. Michała Duszno, Ka gt; nienicc, Krucho wo, Lino wiec, Orchowo, Ostrowite, Strzyżewo, Trzemeszno. Kościół protest. , którego pierwszy pastor jest superintendentem, czyli przewodniczącym dyecezyi gnieźnieńskiej. Do tej dyecez. należą parafie protestanckie Czerniejewo Sohwarzenau; Gole Gross Golie; Kiszkowo Welnau; Kiecko; Roje wiec Revier; Skoki Schocken. Szydłowiec; Trzemeszno; Witkowo; Mięcierzyn Mittelwalde. Ma synagogę. Gimnazyum filologiczne; szkołę elementarną kat, , kilkoklasową św. Jana, należącą do najstarszych w Wielkopolsce; pensyą żeńską niemiecką; aż do rozpoczęcia walki rządu z kościołem istniała także pensy a polskokatolicka pod przewodnictwem urszulanek. Seminaryum duchowne przygotowuje kleryków, którzy odbywali poprzednio trzykrotnie kursą naukowe w seminaryum poznańskiem, do obowiązków praktycznych na parafiach; tu klerycy odbierają ostatnie święcenia. Seminaryum gnieźnieńskie również jak poznańskie, od lat kilku jest zamknięte. Głownem źródłem zarobkowania mieszkańców jest handel zbożem, mąką, okowitą, drobiazgami i t. d. Wielkie i słynne jarmarki na konie odbywają się mianowicie około św Wojciecha, zwykle przez tydzień do 1 maja j trwające. . Ma 5 lekarzy, 1 weterynarza, 2 apteki; 2 księgarnie; 3 drukarnie; 1 browar, 1 cegielnię; młyn parowy; 2 farbiarnie; 1 fabrykę tabaki; fabr. gazu miejską; kilka hoteli. Stowarzyszenia rolnicze polskie i niemieckie; stów. oświaty niem. ; tow. starające się o upiększenie miasta; tow. Pomocy Naukowej powiatowe; tow. pożyczkowe. Urząd pocztowy jest w mieście pierwszej klasy; stacya telegraficzna; poczthalterya; stacya kolei żelaznej poznańskotoruńskiej i poznańskobydgoskiej; nadto gnieźnieńskooleśnickiej. Poczta osobowa chodzi do Nakła, Wągrowca, Kcyni, Słnpcy; poczta listowa do Żydowa. W r. 1811 Gn. liczyło domów 598. mk. 3, 114; w r. 1857 mk. 5, 770 ludności ehrześciańskiej 4, 191, żydowskie 1, 579. Herb miasta przedstawia w tarczy orła białego ukoronowanego, po nad tarczą głowę, także z koroną. Michał Baliński w Starożytnej Polsce przytacza traktat między Mazowszem a krzyżakami z r. 1416, do którego miasta powołane jako świadkowie dołączyły swe pieczęcie; pomiędzy niemi znajduje się gnieźnieńska. Z Gnieznem wiążą się najdawniejsze wspomnienia historyi polskiej, podania sięgające nawet po za czasy historyI czne. Któż nie zna tradycyi kronikarskiej, że Lech, znalazłszy gniazdo orląt, wypowiedział do towarzyszy słowa Gnieźdźmy się tu i założył około r. 550 osadę, którą nazwał czy od orlęcego gniazda czy od swego wyrażenia Gnieznem Historycznym już jest faktem, że od wieku IX Gn. było stolicą Popiela, następnie Ziemowita i jego następców. Mieczysław I zaś już więcej w Poznaniu przemieszkiwał. W czasach następnych kościoły i domy stanęły na siedmiu wzgórzach; wzgórza te są Lechowe, św. Wawrzyńca, św. Piotra, św. Michała, góra franciszkańska, krzyżacka i na północ od wzgórza lechowego góra żnińska, gdzie się miał wznosić zamek, którego szczątki istniały jeszcze na początku b. wieku. Zanim się bliżej przypatrzymy pomnikom przechowanym z zamierzchłej przeszłości przypomnijmy sobie porrądkiem chronologicznym główniejsze zdarzenia odnoszące się do grodu lechowego. Pomijając samo założenie wspomnijmy jako o pierwszym ważniejszym wypadku historycznym, że tu Mieczysław I r. 965 od kapłana czeskiego Bohowida przyjął chrzest w kościele zbudowanym na wyspie jeziora Lednicy. Na miejscu, gdzie na pagórku lechowym stała pogańska świątynia Nyż bogini moru, którą wraz z innemi zabytkami pogaństwa zburzyć kazał, wystawił kościół katedralny pod opieką Wniebowzięcia Panny Maryi. Pierwszym jego kapłanem był Wilibald i Francuz, Tu złożono zwłoki Dąbrówki, żony j Mieczysława I; w r. 1842 arcybiskup Bunin odkrył przed wielkim ołtarzem szczątki tej księżniczki, której Polska światło wiary i cywilizacyi zachodniej zawdzięcza. Tamże spoczęło ciało św. Wojciecha, męczennika na ziemi pruskiej, przewiezione przez Bolesława Chrobrego z Trzemeszna. Tam jest grób Judyty, małżonki tegoż króla. R. 1000 Bolesław przyjmuje u grobu św. Wojciecha cesarza niemieckiego Ottona III, który od Poznania odbywa pielgrzymkę do miejsca świętego pieszo na drodze suknem pokrytej. Cesarz tern olśniony wspaniałością przyjęcia, uznaje Chrobrego za równego sobie monarchę, na złotym i Karola Wielkiego sadza tronie, koronę swoje na głowę mu kładzie i tworzy z katedry gnieźnieńskiej metropolią całego kraju; arcybiskupstwo gnieźnieńskie jest niezaleźnem od kościoła niemieckiego. Pierwszym arcybisk. mianowano brata św, Wojciecha Radzyna czyli Gaudencyusza. Koronacyą Bolesława odbytą przez Ottona potwierdza papież Sylwester II. Bolesław przenosi wprawdzie stolicę polityczną do Krakowa; Gniezno zaś pozostaje siedliskiem najwyższej zwierzchności duchownej; tam się przechowują klejnoty koronne i koronują królowie aż do panowania Władysława Łokietka. Jakkolwiek nie jest prawdopodobnem, iż Gn. , jako Gallus twierdzi, stawiało I samo na wojnę 6, 500 zbrojnych ludzi, ale chociaż przypuścimy, że liczba ta oznacza kontyngens nie tylko miasta, lecz i okolicy, świadczy wszakże niezawodnie o wielkości i zamo żności Gn. R. 1038 książę czeski Brzetysław napada miasto i u wozi skarby nagromadzone przez Bolesława. Pomiędzy przedmiotami najcenniejszemi znajdował się krzyż złoty ważący 300 funtów, trzy tablice złote wysadzane drogiemi kamieniami i zwłoki arcybiskupa Radzyna umieszczone w srebrnej trumnie, o których sądzono, że są ciałem św. Wojciecha. R. 1092 Władysław Herman zamieszkał w Gnieźnie. Dopiero r. 1097 Marcin Zabawa, dziesiąty z kolei arcybiskup, dźwignął opustoszałą do tego czasu świątynię i poświęcił w obecności Władysława Hermana i żony jego Zofii. Jeden z następców Zdzisław Kozłoróg katedrę wspaniale przyozdobił. R. 1124 Bolesław Krzywousty przyjmuje w Gn. biskupa bamberskiego Ottona i wyprawia dla nawrócenia pogan na Pomorze. R. 1172 spaj łono na rynku gnieźnieńskim Bolesława kaI sztelana za zamordowanie biskupa płockiego Wernera. R. 1174 Mieczysław Stary pokrywa katedrę ołowiem. R. 1197 Piotr dyakon kardynał jako poseł papieski odwiedza Gniezno. Podczas rozdziału Polski pomiędzy książąt z rodu Piasta miasto przechodziło przez różne panowania i często na najazdy było wystawiane. R. 1224 Władysław Laskonogi pobity pod Ujściem zamyka się w Gnieźnie, R. 1236 Henryk Brodaty, książę wrocławski, korzystając ze słabości Bolesława Wstydliwego chciał opanować tron polski; naprzód zaś postanowił zając posiadłości Władysława Odonicza i obiegł Gniezno. Oblężeniesię przeciągało, miasto się dzielnie broniło, a chociaż od machin oblężniczych i nieprzyjaciela znacznie ucierpiało, Henryk, utraciwszy wiele ludzi, odstąpił. Wzbogacało się zaś miasto fundacyami pobożnemi, I tak książęta wielkopolscy Przemysław i Bolesław wybudowali kościół św. Jana, założyli przy nim klasztor, do którego sprowadzili kanoników grobu Pańskiego z Miechowa i nałożyli na nich obowiązek utrzymy wania szkoły i szpitala. R. 1259 Bolesław Pobożny, książę kaliski, syn Władysława Odonicza, fundował kościół i klasztor panieński zakonu św. Franciszka z namowy głównie żony Jukmenty czyli Heleny czyli Jolanty, córki Beli, króla węgierskiego, W liczbie zakonnic były następnie córka kś. Przemysława Eufemia, Helena córka kś. lignickiego, Elżbieta siostra św. Heleny, Biała córka wojewody poznańskiego Ostroroga i t, d. R. 1295 szlachta wielkopolska ogłosiła Przemysława, księcia poznańskiego, w Gnieźnie królem; arcybiskup Jakób Świnka koronował go tamże wraz z małżonką Ryksą 20 czerwca. R. 1300 Gniezno Gniezno