borów tucholskich i Wisłą z Polski dochodziło, był niemały. Obecnie znacznie się umniejszył I najprzód w skutek kolei żelaznych, któremi wprost do Gdańska zboże odwożą, a potem też dla zmienionego biegu Wisły przy Grniewie, który ku przeciwnej stronie odwrócono, ażeby woda brzegu pod zamkiem nie żary wała. Przez to statkom trudno dopływać pod brzeg gniewski. Pomimo to 2 parowce stawają tu regularnie 2 razy w tydzień. Starają się także o urządzenie portu rzecznego dla miasta. Jarmarki odbywają 8 razy w roku, 4 na bydło i konie a kramne. Pod względem przemysłu G. się nieco podniósł. Istnieje tu obszerna gisernia z fabryką machin żelaznych, pomniejsza fabryka powozów, octu, farbiernia, młyn i tartak parowy, wielki młyn wodny nad Wierzycą w sposób amerykański urządzony o 5 gankach, w dodatku ma piłę i piekarnię o 4 piecach, mąka i chleb daleko się ztąd rozchodzi, niekiedy wypiekają tu 16 czeladników 120 szefli mąki codzień. Browary w mieście 2, kilka spichlerzy, do 6 hoteli. Obecnie zakładają na wielkie rozmiary cukrownię. Kupców większych i mniejszych o prawach kupieckich około 40 piekarzów 11, rzeźn. 4 szewców 51, rękawicznik 1, czapników 6, siodlarzy i rymarzy 5, powroźników 4, tkaczów 2, krawców 19, stolarzów 5, kołodz. 3, bednarzów 3, zdunów 3, szkl. 3, kowalów 3, gwoździarzów 3, ślósarzów 5, blachmierzów 5, mularzów 5, cieśli 3, malarzów 2, balwierzy 3, zegarmistrz 1, introligatornie 2, księgarnia 1. Ghuewshie kościoły i haplice 1 św. Mikołaja, parafialny, budowy prastarej w cegłę murowany, o potężnej gotyckiej wieży, przez księcia pomór. Sambora I r. 1204 fundowany jak powszechnie sądzą, z wielkim kosztem obecnie odnowiony i sklepiony, ma pomnik jakiegoś rycerza z podpisem niemieckim. Jeżeli dokument erekcyjny zr. 1204 prawdziwy czemu najnowsi pisarze lnterscy zaprzeczają, był ten kościół kiedyś bogato uposażony co zresztą książęta pomorscy zazwyczaj czynili posiadał między innemi całą wieś Gronowo i całą Kuchnię nad Wisłą, przy mieście włók. roli 9; gniewskie młyny miały dostarczać co miesiąc do pieczenia hostyi po korcu najprzedniejszej pszenicy, na utrzymanie sług kościelnych rocznie korcy żyta 20, słodu k. 26. Wikaryusze posiadali wieś swoje Kesselhof na nizinach; nad Wierzycą było łąk kościelnych 3 włóki, zwane Karweza. Podczas reformacyi znajdował się ten kościół dłużej niż 40 lat w ręku inowierców, przez co największą część dochodów utracił; napowrót odebrany r. 1596 d. 1 lipca przez bisk. Bozraźewskiego. R. 1648 książę Wojciech Radziwiłł, star. gniewski, zapisał na bractwo różańcowe 2 posiadłości Borek i Piaski. R. 1668 Jan Sobieski, star. gniewski, nadał przywilej kapeli farskiej, I podług którego ona sama grywała po jarmarI kach, wesołych chrzcinach, zaręczynach w całem starostwie. Proboszczowie byli tu za polskich czasów, o ile dotąd wiedzieć Jan Radźmiński r. 1590, Hega 1596, Hromadzik 1654, Jan Martini 1684, Jan Kaź. Jugowski 1698, Karol Janowski 1720, Michał Dąbrowski, kan pozn. 1736, Stanisław Ćwikliński 1747, Adam Niesiołowski. 1763. 2 Prepozytura św. Jerzego stała za bramą gdańską, połączona z szpitalem i cmentarzem miejskim, miała własnego proboszcza praepositus, zkąd nazwa praepositura; stąd szedł i idzie podobno ów ganek podziemny pod całem miastem do zamku. W czasie reformacyi podupadł kościół, dochody zaginęły; r. 1596 stał. jeszcze ale już niezdolen reperacyi. Zapewne starą prepozyturę przypomina mała kapliczka, którą niedawno na cmentarzu wystawiono. 3 Kaplica na zamku urządzona była od samego początku; krzyżacy codzień w niej odprawiali nabożeństwo; w przeszłem stuleciu była jeszcze używana dla starostów; potem na koszary i magazyn wraz z całym zamkiem zamieniona. Teraz znowu na nabożeństwo dla więźniów przywrócona jest wysoka, sklepiona i dosyć obszerna. 4 Kaplica na wodnej bramie także zerwana przez reformatorów. 5 Kaplica na cmentarzu przy farze w schodnim rogu istniała jeszcze r. 1686, o niej powiadano, że była wcześniej stawiana, niżeli fara, i że nabożeństwo w niej początkowo odprawiano. 6 Kościół poza miastem, ku młynom gniewskim, nad Wierzycą, istniał przed reformacyą. Proboszcz posiadał tu znaczny kawał roli i swoje budynki. Podczas reformacyi, kościół obalono, a rolę wydał magistrat kilku mieszczanom, którzy tu budynki i stodoły sobie wystawili. Pomimo to r. 1596 widać jeszcze było ślady po kościele. Luteranie mają swój kościół na rynku przy ratuszu nowo w r. 1823 zbudowany, przedtem odprawiali nabożeństwo na ratuszu. Synagoga pochodzi z r. 1821. Eistorya miasta. W dokumentach spotykamy GL, dopiero zpoczątkienl XIII w. Nie podlega jednak wątpliwości, że w dogodnem tern miejscu oddawna istniał, potwierdzają to stare zabytki niepamiętnych czasów. I tak cmentarzyska pogańskie, z wielu nieraz urnami, na kilku miejscach odkrywano przy Gn. W przedsionku dawniejszego podzamcza zburzonego Vorburg, znajdowało się żebro, jakoby ludzkie, kolosalnej wielkości, było nakrzywionę, bez mała do belki podobne, łańcuchem do muru umocowane o niem powiadają, że gdy zamek stawiano, z ziemi zostało wydobyte, było tak długie jak izba 1 Stube lang, l stopy grube, 1 do 2 stóp szerokie. Lud tutejszy opowiada, że to są resztki niebezpiecznego olbrzyma czy też czarownika, który kiedyś te okolice niepokoił. I Miał podobno swoje mieszkanie na obronnym zamku w Rynkówce za Czerwińskiem. liczeni zaś zeznali, że mogło to żebro czy też kość jakaś należeć do zwierzęcia olbrzymiego przedpotopowego, które zogólna Megatherion zowią. Jeszcze i innych nieznanych tu oddawna, zwierząt, szczątki znaleziono przy Grniewie. R. 1756 wydobyto w górze nad Wisłą opodal miasta kości jakiegoś zwierzęcia bardzo wielkiego, o których znawcy podali, że należały do grzbietu oddawna niegoszczącego u nas nosorożca Rhinoceros. Niedługo potem r. 1760 kopiąc fundamenta pod tartak wodny przy Wierzycy i młynach, natrafiono w ziemi szczęki ogromne bez zębów wraz z górną częścią głowy, długość wynosiła 1 lf łokcia, a wszystko ważyło 38 Ya funtów uczeni zeznali, że to był łeb ogromnego konia rzecznego Mlpferd, hippopotamos. Pierwsze pewne wiadomości, podają nam Grniew jako naczelne miejsce całej pobliskiej okolicy, Wąską zwanej, w dokumentach terra Wanzeke. Miast jeszcze stare te czasy nie znały. Zamek jednak, zdaje się, że tu bywał, choćby tylko dla urzędników. R. 1204 książę Sambor I miał w Gr. kościół ufundować, co jednak nie jest zupełnie pewnem; zamek książęi cy wyraźnie wtedy dokument wspomina. Po Samborze i Mestwinie posiadał G. książę Wracisław, który tu zwykle przemieszkiwał, H 1229. Testamentem zapisał G. wraz z całą ziemią wąską oo. cystersom w Oliwie, którzy tę żyzną okolicę zajęli r. 1233 i niejaki czas rzeczywiście posiadali. Potem brat Wracisława, Sambor II uwikłany w przyjaźń i sieci krzyżackie, cofnął tę donacyą i naprzekór skargom i klątwom papieskim nie zwrócił cystersom, tylko zapisał raczej krzyżakom r. 1276, którzy też niebawem Grniew i całą okolicę zajęli. Były jeszcze skargi i procesy, nawet krwawe boje toczyły się o tę ziemię, aż nareszcie r. 1282 za pośrednictwem legata papieskiego ugodą zawartą w Miliczu na Śląsku okolicę tę ważną krzyżakom rzeczywiście ustąpiono. Tak tedy Grniew stał się pierwszą posiadłością krzyżacką po lewej stronie Wisły. R. 1282 budowali tu krzyżacy gród warowny, do którego materyał przewieźli Wisłą ze zburzonego zamku Poterberg zwanego, między Starogrodem a Chełmnem kiedyś leżącego. Ua nowym zamku osadzili komtura ze zbrojnym konwentem. Komturya gniewska obejmowała miasta i zamki 2, Grniew i Starogród, folwarki w Grniewie przy zamku, w Karwinie 5 pługów, w Starogrodzie pł. 2, w Zielonej górze 2, w Brodach 2, w Kalthof, w Szadenwinkel na drugiej stronie Wisły 2 pługi. Dóbr biskupich i cysterskich było 5; szlacheckich dóbr Lehnguter 21; z tych na prawie pruskiem obsadzonych 16, pełniły 31 służb preuss. Dienste w wojnie z koniem, 4 dobra miały prawo chełmińskie, 1 polskie. Włościańskich czyli czynszowych wio1 I sek Zinsdorfo 25; młyny w Brodach dawały skot. 240, w Falkenberg Walichnowy 288, w Lignowach 108, w Miihlwald 144, w Grniewie korcy słodu 900, żyta 420, w Starogrodzie słodu k. 1000, żyta 960Ogółem dochodu miał zakon r. 1404 w zbożu pszenicy korcy 1296, tyleż żyta, jęczmienia i owsa; w gotówce marek 1236 w czem policzony przewóz gniewski z 40 markami, walichnowskiz 12 m. ; włók obsadzonych r. 1415 było 1234. Grniewscy komturowie znani są Dytryk von Spira 1283, Fryderyk von Esbeck 1297, Henryk v. Isenberg 1302, Zygfryd 1309, Henryk v. Buchjholz 1313, GKinther v. Schwarzburg 1325, Albrecht książę brunszwicki 1332, Butherus v. I Mewa 1335, Henryk v. Plauen 1336, Henryk v. Kudorf 1338, Jan v. Falkenstein 1347, Gotfryd v. Hoslitz 1352, Jan v. Falkenstein 1355, Kirsten v. Bernsvelde 1363, Ludwik v. Benfeldl375, Konrad v. EItz 1386, Konrad v. Lichtenstein 1396, Arnold v. Burgeln 1399, Henryk v. Schwelborn 1402, Jan hr. v. Sayn 1404, Fryderyk v. Wallenrod 1404, Zygmunt v. Ramungen 1407, Piotr v. Lorch 1411, Paweł v. Bussdorf 1416, Jan v. Seelbach 1416, Michał Kiichmeister v. Sternberg 1422, Jan v. Seelbach 1422, Ludwik v. Landsee 1431, Michał v. Nesse 1434, Jan v. Pommersheim 1434, Grerlach Mertz 1438, Bruno v. Hirzberg 1440, Gierlach Mertz 1441, Mikołaj v. Grylisdorf 1444, Ludwik v. Erlichshausen 1447, Jan v. Remchingen 1450. B. 1297 pruski landmistrz krzyż. Meinhard von Q, uerfurt nadał pierwszy przywilej miastu prawo było chełmińskie. Sołectwo objął prawem dziedzicznem Konrad z Badzyna, krzyżak, wykonywał sądy za x 3 dochodów; sądy nad prusakami i tymi, co językiem słowiańskim mówią, zatrzymał sobie zakon. Dla kościoła przeznacza 4 włóki, sołtys miał 10 włók. Z rzeźnickich i sukienniczych Tuelmacher jatek brał sołtys xjz dochodu, 3 3 dostawało miasto; łazienki czyli t. zw. Badstube odkupił zakon od sołtysa. Po 3 latach wolnych dawaó mi będą od włóki po 4 korce żyta, pszenicy, jęczmienia i owsa, pieniędzy zaś po 1 fi. denarów. Z Dąbrowy aus der Damerau, gdzie jest las i ziemia pusto leży, dajemy im użytek na 12 lat, poczem płacie nam będą, jak i od innych włók. W Wiśle mogą łowić małemi narzędziami w swoich granicach. Jeżeli się okaże potrzeba, miasto murem opaszemy. B. 1334 znajduje się w Grniewie w miesiącu styczniu mistrz w. krzyżacki Luther von Braunschweig, bisk. pomazański Berthold i opaci pepliński i oliwski. R. 1410 poległ pod Tanenbergiem komtur tutejszy Zygmunt von Bamungen, a król Władysław miasto i zamek zajął. B. 1414 Grn. napowrót wzięty przez krzyżaków. B. 1454 przyłączył się do związku przeciwko krzyżakom i oddał

Gniew