chodniopruskiej czyli dawniejszego wojew. pomorskiego, utworzony r. 1816, leży od 35 14 do 37 19 geogr. długości i od 53 42 do 54 50 szerokości; okazuje postać nieregularnego czworoboku, graniczy na północ z Bałtykiem, na wschód z obwodem regenc. królewieckim, na południe z obwodem kwidzyńskim, na zachód z koszalińskimi Wliczając zatokę pucką i Świeżą, wynosi mil kwadr, 152 czyli 3, 272, 500 mórg, i to ornej roli mr. 1, 232, 637, lasów 563, 790, łąk 284, 840, ogrodów 32, 620, pastwisk 320, 651, nieużytecz. ziemi 1, 152, 371 mórg. Powiatów mieści w sobie 8 gdański miejski, gdański wiejski, elbląski, malborski, starogrodzki, kościerski, kartuski, wejherowski. Miast znajduje się 11 w obwodzie Gdańsk, Elbląg, Malbork, Starogród, Tczew, Kościerzyna, Skarszewy, Puck, Wejherowo, Nytych i Tolkmicko. Władze naczelne obwodu znajdują się w Gdańsku; stolica biskupia jest w Peplinie. Przez obwód tutejszy ciągną się t. zw. uralskobaltyckie wzgórza Uralbaltischer Landrücken, które tu największej wysokości dochodzą w górach szembarskich na Kaszubach między Łabą i Uralem z jednej, a Bałtykiem i morzem Czarnem z drugiej strony nie masz większej wyżyny; góry szembarskie leżą nad poziom morza 1022. Znaczniejsze rzeki 1 Wisła wstępuje do obwodu, rozstając się zarazem z Nogatą, przy Mątowskim cyplu Montauer Spitze poniżej Gniewu; 2 Nogata płynie do zatoki Świeżej; 3 Wisła elbląska, wsch. odnoga właściwej odtąd gdańskiej Wisły, uchodzi do zatoki Świeżej; 4 rzeka Elbląg płynie z jeziora Druzna do zatoki Świeżej; 5 Tyna górna z pod Sztumu i Tyna żuławska z nizin łączą się na żuławie i znowu potem rozstają jedna odnoga wpływa do jez. Druzna, druga do rz. Elbląga; 6 Łacha sztubska i Łacha panieńska do zatoki Świeżej; 7 Piszawa, dopływ Nogaty; 8 Homula, dopływ Elbląga; 9 Swięta płynie przez niziny do zatoki Świeżej, spławna dla mniejszych statków; 10 Motława, z pod Lubiszewa i Tczewa płynie przez gdańskie żuławy do Wisły; 11 Radunia ze wzgórza z kartuskiego powiatu, uchodzi do Motławy; 12 Czarna woda bierze początek w pow. kościerskim; 13 Wierzyca z pod Kościerzyny, wpływa do Wisły przy Gniewie; 14 Kłodawa, dopływ Motławy; 15 Chylońska zagórska struga, Strzysza i Jelitkowska struga uchodzą do zatoki gdańskiej; 16 Reda i Plutnica do zatoki puckiej; 17 Czarna i Piaśnica do Baltyku; 18 Słupa i Łaba Łeba Fl. mają swój początek w tutejszym obwodzie. Sztuczne przekopy i kanały są 1 gdańskoelblą ski kanał WeichselHaff Canal, łączy Wisłę z zatoką Świeżą w miejsce zbyt miałkiej już teraz elbląskiej Wisły; 2 krafulski kanał łączy Nogatę z rz. Elblągiem; 3 kanał raduński sprowadza wodę z Raduni wprost do miasta Gdańska; 4 kanał malborski sprowadza wodę z pod Prabut z dzierzgońskiego jeziora właściwie kopany dopiero od Starego targu do Malborka; roboty ma być krzyżackiej; 5 kanał tczewski Dirschauer Miihlenkanal, także przez krzyżaków zbudowany, sprowadza wodę z lubieszewskiego jeziora na młyny tczewskie, wpada do Wisły. Jeziora znajdują się dosyć znaczne i liczne w obwodzie Piaśnica przy Żarnowcu, Gowidlino, Raduńskie jeziora, Kłodno, Rekowo, Biała, Brodno, Ostrzyce, Grzybno przy Kartuzach, Wdzidze, Sudomia w pow. kościerskim, borzechowskie jezioro w pow. starogrodzkim, jezioro Zaspa w gdańskim, Druzna w elbląskim powiecie itd. Baltyk z północy wrzynając się w ziemię, tworzy 2 półwyspy i 2 zatoki przy naszym obwodzie. Półwyspy 1 Hel niem. Halbinsel Hela około 5 mil dłu gi, 1 3 do 1 24 mili wąski, ciągnie się w morze między Baltykiem a zatoką pucką, od strony morza usypami piaszczystemi Dünen zasłoniony; sam półwysep prawie tylko piaszczy sty, w części lasera porosły, ma 1 miasteczko luterskie Hela i katol. parafią w Jastarni; mie szkańcy rybacy, w części polskiej, w części niemieckiej narodowości. 2 Mierzeja z przy domkiem Świeża, po niem. Frische Nehrung, dla odróżnienia od podobnego półwyspu w Pru sach wschodnich, który zowią kurońską Mie rzeją, niem. Kurische Nehrung, ciągnie się między Bałtykiem a zatoką Świeżą, początek ma niedaleko Gdańska od Wisłoujścia, około 13 mil długa, 1 8 do 1 1 4 mili szeroka, pod wsią Górki Neufahr r. 1840 Wisłą przerwana, zresztą ze strony morza wzgorzami piaszczystemi także zasłoniona; rzadko zamieszkała, lasami w części porosła, z ludnością niemiecką. Zatoki 1 Pucka zatoka, po niem. Putziger Wick, od miasta Pucka, przy którem leży, tak nazywana, utworzona półwyspom Helem i stałym lądem, od strony morza rafami oddzielona, ciągnącemi się niby prostą granicą od wsi Rewa aż do półwyspu, tylko dwiema nieco głębszemi przerwami mogą do niej pomniejsze statki przepłynąć; wielka około 5 mil kw. ; wpływają tu pomniejsze rzeczki Reda al. Rada i Plutnica; 2 Świeża zatoka, po niem. Frisches Haff, leży pomiędzy lądem a półwyspom Mierzeją, do 15 stóp głęboka, 15 kw. mil wielka, z morzem po łączona wąską cieśniną pitawską Pillauer Tief do obwodu gdańskiego część tylko należy 35620 kw. mórg; do zatoki uchodzą znaczne rzeki Wisła elbląska, Nogata, Święta, rzeka Elbląg i inne; także dochodzi kanał nowy od Wisły nim się do zatoki odłącza dotąd pociągniony; używają go parowce gdańskie i elbląskie. Przedtem Baltyk i na innych miej scach tutejszego obwodu w ląd się wrzynał, jak są znaki, ale teraz pozostaje w swojem łozysku. Brzegi ma po największej części niskie, tylko przy wsi Rozyft jest brzeg spadzisty, wysoki 109 stóp, podobnież i przy Oksywiu i Kolebce. Niskie brzegi morze samo ubezpieczyło przed wylewem, tworząc wzgórza dosyć wysokie piaszczyste Dünen, które teraz niełatwo przerwać. Usypy te po wielu miejscach lasem porastają, przez co bywają tern trwalsze. Okrętom wskazują drogę wielkie latarnie morskie, wzniesione przy brzegach, jest ich tu w obwodzie 4 jedna przy Rozyfcie, jedna na samym końcu półwyspu Helu i 2 przy Gdańsku. Co do powierzchni ziemi, różnią się niziny czyli żuławy Werder od części górzystej obwodu die Hohe. Niziny ciągną się w wschodniej części z południa na północ przez cały obwód ponad Wisłą i Nogatą aż po morze. Rozróżniają się 4 części 1 wielka malborska żuława na samej delcie między Nogatą i Wisłą, obejmuje 200, 900 mórg czyli bezmała 10 kw. mil; 2 mała malborska żuława, po prawej stronie Nogaty, 4 i pół kw. mil; 3 gdańska żuława, po lewej stronie Wisły, 5 i pół kw. mil; 4 Mierzeja świeża, powyżej wspomniana. Ze wszystkich stron są te żuławy żyzne z wyjątkiem Mierzei piaszczystej groblami mocnemi zabezpieczone; niektóre części leżą tak nisko, aż do 8 stóp pod poziom morza, że wodę zbyteczną jedynie tylko zapomocą wielkich młynów i machin parowych wyczerpywać mogą. Wzgórza ciągną się po obu stronach obwodu ze wschodu część tylko pow. elbląskiego jest wzgórzysta, na zachód zaś całe powiaty kartuski, kościerski, wejherowski, starogrodzki i część gdańskiego. Co do urodzajności gleba tu nierówna, często piaszczysta, osobliwie w kartuskim i kościerskim powiecie. Po wzgórzach natrafiają się dość gęsto porozrzucane głazy erratyczne, głównie w dwóch kierunkach idące 1 przez wzgórza otomińskie na południo zachód od Gdańska koło wsi Lubielewa, Warczą, Zaskoczyna, Mierzyszyna, Godziszewa, przy Starogrodzie na Wysoką i Grabowo aż po tucholską puszczę; 2 począwszy od wzgórza koło Oliwy wzdłuż brzegu morskiego przez W. Kaczki i Redę, skąd wykręca się do Sławutowa i tak dalej się ciągną aż do Pomorza. Lasy także tylko na wzgórzu znajdują się; co do właściciela jest mórg 339, 571 rządowych, 27760 miejskich, 7154 wiejskich, 4000 do różnych instytutów należących, reszta około mórg 169436 prywatnej własności. Co się tyczy dróg komunikacyjnych, bite trakty przerzynają obwód w różnych kierunkach. R. 1863 było traktów przez rząd budowanych 7, długości mil 55; powiatowych 5, długości mil 14; nadto 3 nowe miano rozpocząć 1 z Oruni przez Maćkowy, Straszyn, Kleszczewo, Gołębiewo do Godziszewa; 2 z Pruszczu na Wojanowo i Świńcz do Sosnowej karczmy Fiehtenkrug i 3 z Pruszcza na Grabinyza meczek do leszkowskiego przewozu nad Wisłę; później więcej jeszcze dróg pobudowano. Warto dodać, kiedy tu bite trakty budowano 1 od r. 1820 do 1830 berlińskokrolewiecki trakt, bydgoskogdański, szczecińskogdański i elbląsko ostródzki; 2 od r. 1840 do 1845 gdańskobrzeziński Brösen, gdańskobąsacki i redzkopucki; 3 od r. 1845 począwszy gdańskoby towski, gdańskokartuski i grudziąskostaro polski Altfelde; 4 od r. 1856 chojnickoko ścierski, rudnieńskostarogrodzki, tczewskokościerski i jabłowskomirotkowski. Także podaje statystyka, ile mila kosztowała u niektórych traktów. I tak np. traktu z Redy do Pucka kosztowała mila tal. 30, 000, z Gdańska do Kartuz 36, 000, z Gdańska do Kościerzyny niemal 41, 000. Koleje żelazne przechodzą następujące przez obwód 1 gdańskoszczecińska z odnogą do Nowego portu; 2 gdańskotczewska; 3 tczewskobydgoska; 4 tczewskopilska; 5 tczewskokrólewiecka; 6 malborskomławska i 7 malborskotoruńska nadwiślańska; ostatnie dwie na niewielkiej tylko długości należą do obwodu. Nowe koleje zamyślają, budować przez Kartuzy i Kościerzynę. Ludności roku 1861 liczył obwód gdański ogółem 475, 570, i to ewang. 241, 975, katol. 217, 178, menou. 8485, żydów 6789. Co się tyczy narodowości, urzędowa pruska statystyka podaje jednę trzecią ludności jako polską, w rzeczywistości jednak jest tu polaków daleko więcej; w powiatach wejherowskim, kartuskim, kościerskim, starogrodzkim ludność polska o wiele przeważa; malborski i elbląski są bez mała całkiem, gdański w większej części niemiecki. Ogniskiem polskości na tę okolicę jest bez zaprzeczenia Peplin, stolica biskupstwa chełmińskiego, gdzie od kilkunastu lat założona jest drukarnia i księgarnia polska; wychodzą tu obecnie 2 gazety Pielgrzym 3 razy i Krzyż 1 raz w tygodniu. R. 1862 przez poczty obwodu gdańskiego dochodziły następująze gazety polskie Czas egz. 3, Dziennik poznański 16, Gazeta polska 5, Gazeta warszawska 1, Gazeta w. księstwa poznańskiego 1, Kuryer warszawski 2, Nadwiślanin 57, Przyjaciel ludu 258. O kościołach i duchownych r. 1863 katolicy mieli po miastach parafij 17, kaplic. 32, prob. 32, wik. 17 aa jednego duchownego osób 1061; po wsiach parafij 69, filij 32, kaplic 6, prob. 69, wik. 22 na 1 duchownego 1947 osób. Luteranie liczyli po miastach parafij 25, filią 1, kaplic 7, pastorów 38 na 1 pastora osób 2271; po wsiach parafij 68, filij 6, kaplic 11, pastorów 67 1 pastor na 1730 osób. Menonici mają swoich zborów w obwodzie 14, żydzi 16. Szkół element. liczono r. 1863 po miastach publicznych 66, prywatnych 32; po wsiach publicz

Gdańsk