wzgórzu; rozróżniają się co do właściciela 1 rządowe lasy, obejmują mórg 14290 czyli pojedyncze leśnictwa Matęblewo mr. 4228, Owczarnia 3100, Malęcin 1393, Bechsteinwalde 2125, Trąbki 1272, Pruszczkarczma Prausterkrug 2172; król. nadleśnictwa znajdują się w Sobowidzu i w Oliwie dawniej klasztorne bory; 2 przedtem gdańskie bory, mianowicie na Mierzei, obecnie także rządowi odprzedane, mórg liczą 13093; leśnictwa są tu Przebrno 2551 mórg, Bodenwinkel 3573, Sztutowo 2841, Pasewark 2408, Wisłoujście 1714; nadleśnictwo w Sztutowie; 3 prywatne bory obejmują około włók chełmińskich 120. Wszystkie te lasy są przeważnie sosnowe, w mniejszej ilości zachodzą dęby, buki, brzozy, graby i inne. U. 1875 płacili za sążeń Klafter sosnowego drzewa tal. 5, bukowego 8, brzozowego 6, dębowego 7. Odstawianie drzewa z powodu bliskości wód i dróg różnych komunikacyjnych w ogóle ułatwione. Torfu dobrego znachodzą się znaczne zapasy po różnych miejscach, tak na nizinach jak i na wzgórzu. Ryb wszelkiego rodzaju wielka tu bywa obfitość z morza i rzek; naliczono różnych gatunków około 60; ważniejsze są węgórz pospol. i morski, miętus Quappe, płastuga pospol. Schoke, skarb największy Steinbutte, płastuga flądra Flunder, okuń rzeczny i morski, jazgarz rzeczny Kaulbarsch, okuń sędacz Sander, łosoś Lachs, łosoś pstrąg Forelle, sztynka mała Stint, . sielawa Maräne, szczupak, śledź, śledź bydlinek Breitling, karp, lin, karaś, leszcz, płoć, jesiotr, minóg rzeczny i morski, dorsz tu zwany pomuchlą, niem. także Pomuchel i w. i. Pow. gdański ma liczne rzeki i strugi. Główną rzeką jest Wisła, która do powiatu wstępuje 1 4 mili poniżej Tczewa, tworzy granicę z pow. malborskim, poza Czerwoną budą Rothebude i Kiezmarkiem dzieli się na elbląską i gdańską odnogę. Z tych pierwsza wielu ramionami wpływa do zatoki Świeżej, jest bardzo miałka, tak że statki nawet pomniejsze nie mogą płynąć; tylko jest począwszy od Czerwonej budy kanał nowo przekopany do tejże zatoki. Druga odnoga ma teraz nowe swoje ujście kawał drogi przed Gdańskiem, gdzie sobie sama przerwała drogę pod wsią Górki Neufahr; resztę wody stara Wisła pod Gdańskiem toczy do morza. Do Wisły uchodzą z nizin pomniejsze strugi Rozwójka, Łacha, Wiślinka, potem znaczniejsza Motława. Z Motławą łączą się Kłodowa, . Radunia, Gęś i Biała Belau. Do Raduni płynie Strzelnica przy Zukowie. Wprost do morza szybko się toczą strumyki Strzysza i Jelitkowska struga. Oprócz Bałtyku przytykającego do tak zw. gdańskiej zatoki Danziger Bucht i części Świeżej zatoki Frisches Haff nie ma w pow. wód znaczniejszych, chyba jedyne większe jezioro Zaspa blisko morza przy Nowym porcie poniżej Gdańska. Napoleon czasu swego i nawet pruski rząd, nim stosowniejsze miejsce zakupił zatoka Jahde, Jahdebusen, zamyślał tu urządzić stacyą dla wojennych okrętów; teraz jednak coraz bardziej wysycha i zarasta. Ludność powiatu rozpada się, najprzód co do wyznania r. 1875 liczono kat. 30, 000, ew. 47, 283, menon. 400, żydów 170; na 1 kw. milę przypada osób 3302. Co do narodowości podaje urzędowa statystyka, że po polsku mówiło osób 7300 w 1455 rodzinach, w rzeczywistości jednak jest ich daleko więcej. Z liczby właścicieli dóbr rycerskich tylko właściciel Materni p. Drygalski nosi nazwisko polskie. Domów mieszk. 7005, miast nie ma żadnych, wiosek 191, folwarków 7, osady 2. Bydła rogatego 19, 528, koni 14147, buhajów 646, wołów 2017, krów 12464 na 11 osób 1 krowa, cieląt 4465, świń 12962, owiec 46721 i to merynosów 32, 228, zwyczajnych 4923, kóz 1806. Pod względem przemysłu, rzemiosł i zatrudnień liczono w r. 1875 kupców 85, pomocn. 32, kramarzy wędrownych 201, farbierni 4, hamerni 27, gisernia i fabryka machin 1 w Griinthershof pod Oliwą fabryki cukru 3, 1 budują, fabryka zapałek 1 w Schellmuhl przy Grdańsku, krochmalu 1, papieru 1, octu 1, gipsu, cementu 4, olejarnia 1, cegielni 12, pieców do wypalania wapna 6, gorzelni i destylarni 8, młynów wodnych 36, młynów do rznięcia i tarcia drzewa 2 parowe, Fournierund Schneidemühlen 5, wiatraków 32, młynów siłą zwierzęcą pędzonych 30. Lekarze znajdują się w Oliwie, Pruszczu 2, Sobowidzu, w W. Cędrach, w Schonbaum 2; oprócz tego jest fizyk powiatowy i weterynarz. Piekarzów 47, rzeźników 25, balwierzów 4, garbarzów 3, zdunów 5, szklarzy 12, mularzów 3, pomocn. 47, cieśli 7, pomocn. 87, budujących młyny 3; fabrykant broni 1, organów 1; kołodziejów 73, kowalów 134, ślusarzów 7, gwoździarzy 5, kotlarz 1, powroźników 10, zegarmistrzów 2, farbiarzy 3, fabr. wyrobów kamiennych 1, malarzy 5, szewców 189, rymarzów 36, krawców 138, modniarek 4, stolarzów 65, bednarzów 18, koszykarzów 11, szczotkarz 1, rybaków 346, ogrodowych 13, tkaczów 103, muzykantów stałych 2, wędrujących 2. Drogi komunikacyjne posiada powiat rozmaite 1 wodne, do których można zaliczyć Baltyk i Wisłę; inne rzeki i strugi nie są spławne. 2 bitych traktów jest 9 1 gdańskobydgoski, 2 gdańskoszczeciński, 3 gdańskosierakowski, 4 gdańskobytowski, 5 z Gdańska do Bąsaka, 6 z Gdańska do Brzeźna Brosen, 7 z Maćków do Starogrodu, 8 z Pruszcza do Sosnowej karczmy Fichtenkrug i 9 z Pruszcza do Wisły; rozciągłość wszystkich tych dróg w powiecie wynosi długości mil 29. 3 Koleje żel. przerzynają powiat w 2 kierunkach 1 gdańsko tczewska kolej z północy na południe, ma stacye w Lipiczu Gute Herberge, Pruszczu, Rozemberku nowa i w Pszczółkach Hohenstein; 2 gdańskoszczecińska przechodzi skrawek północny powiatu ze wschodu na zachód, stacye ma 2, w Langfurze i Oliwie; 3 odnoga ostatniej kolei prowadzi z Gdańska do Nowego portu. Obecnie czynią zabiegi o 2 nowe podrzędne koleje dla Kartuz i Kościerzyny, któreby powiatu naszego nie ominęły. Poczty istnieją w Pszczółkach, w Lubielewie, Oruni, Oliwie, Schiewenhorst, Schönbaum, Sobowidzu, Sztutowie i w Wiślince; stacye kolei żel. posiadają zarazem urząd telegraficzny. Kościołów mają luteranie parafialnych 26, kaplic 4, pastorów 25 1 kościół na 1429 osób; katolicy posiadają parafij 7, filij 2, kaplicę 1, prob. 7, wikarych 2 1 kościół na 2844 dusz; w nowszym czasie powstała stacya misyjna w Wocławiu. Luterskie kościoły należą do superintendentur, których jest 4 w tutejszym powiecie gdańska superintendentura, żuławska, mierzejska i na górach. Katolickie kościoły stoją pod dziekanami tczewskim i gdańskim; do gdańskiego dekanatu należą parafie Łęgowo, Oliwa, Wocław, Maternia, Rozemberk i Mierzyszyn; do tczewskiego Giemlice, Kłodawa, Miłobądz, Trąbki. Szkoły wyższa szkoła jest 1 w Janichowie, rodzaj progimnazyum luterskiego, fundacyi Conradego; element. szkół ewang. liczy się 93, klas przy nich 111, nauczycieli 106, uczniów 9000; katol. szkół 21, klas 35, nauczycieli 24, uczniów 1650; szkół symultannych 6, klas. 14; uczniów menonickich w powiecie 47, żydowskich 46. Stare zabytki przeszłości w św. Wojciechu znaleziono różne monety z czasów Aleksandra W. ; pod Leznem zaś ciekawy dość wielki kamień z napisem runicznym, na którym także i figura jakiegoś jeźdźca niewyraźnie jest wyciosana. Cmentarzyska pogańskie znachodzą się na wielu miejscach; wydobyto z nich wiele urn, nieraz rzadkich, t. zw. twarzowych, ozdoby różne, nawet złote, narzędzia itd. ; cmentarzyska takie zawierają między innemi wsie Strzysza, Emaus, Trzy lipy Dreilinde, Jasień, Karczemki, Lezno, Zakoniczyn, Bąkowo, Lubielewo, Bielkowo, św. Wojciech, Osiek Kemnade, Jaśki, Będzieszyn, Łęgowo, Cieplewo, Prędzieszyn, Rekcin, Domachowo, Oliwa, Góra świętojańska, Zaskoczyn, Polanka, Mierzyszyn itd, Tyle sławny tu kiedyś bursztyn wyrzuca jeszcze morze na brzeg, choć nie w wielkiej ilości; z ziemi prawie wcale go obecnie nie wydobywają. Gdański dekanat tak co do liczby dusz jak i objętości miejsca, jest największy w dyecezyi chełmińskiej. R. 1867 obejmował parafij 19, filij 5, kaplice 2, klasztor żeński 1, dusz przeszło 51, 000. Parafie są św. Wojciech pod Gdańskiem, w Gdańsku parafie 4 św. Brygity, św. Józefa, św. Mikołaja, król. kaplica; Kielno, Łęgowo, Przywidz, Maternia, Mierzyszyn. Nowyport, Oliwa, Prągowo, Wocław, Chwaszczyno, Stary Szotland, Przodkowo, Żukowo; filie są Kack, Kolebka, Czapielsk, Rozemberk, Szynfeld; kaplice w Żuławce i w Żukowie; klasztor pp. boromeuszek w Gdańsku. Duchownych obsługujących przy tych kościołach było 30 i to proboszczów 19, wikarych 10, kapelan 1; szkółek elementarnych niektóre kilkokl. 41. Kościół katolicki poniósł wiele strat w tym dekanacie, najbardziej w skutek reformacyi, ale i przez okupacyą. Oprócz Gdańska, którego bardzo liczne, z małym wyjątkiem teraz w ręku luterskiem będące, świątynie powyżej opisano, istniały jeszcze kościoły we wsi Jaśki, w Pruszczu, Müggenthal, Lubielewie, Oruni, Bązaku, Rychemberku, Koszwałach, Schonbaum, Kolbelgrube, Przebrnie, Nowej karczmie, Oliwie, św. Jakóba, w Wisłoujściu, Przyjaźni Rheinfeld te obecnie prawie wszystkie jeszcze mają luteranie od reformacyi począwszy; kościół w Oliwie zabrany jest po okupaeyi. Zaginęły zaś kościoły w Wojanowie, Sperlingsdorf, Gręzlewie, Kosowie, Baninie i za nowszych czasów w Przywidzu Mariensee. Klasztory istniały w dekanacie dominikanów, franciszkanów, karmelitów, pp. brygitek, dominikanek i karmelitanek 3ej reguły, wszystkie te w Grdańsku; potem oo. reformatów na Stolcenberku, braci miłosierdzia w Starym Szotlandzie, jezuitów tamże, benedyktynów, a po nich misyonarzów w św. Wojciechu, sławne i bogate opactwo cystersów w Oliwie, także i bogato uposażony klasztor pp. norbertanek w Żukowie. Z wyjątkiem tercyarek, benedyktynów i franciszkanów, którzy w skutek reformacyi podupadli, inne klasztory utrzymały się aż do okupacyi dopiero przez rząd pruski zostały zniesione około r. 1820 do 1830. Wreszcie i kaplic sporo istniało tak w dobrach szlacheckich jak i duchownych na Górce pod Gdańskiem biskupia kaplica, w Straszy nie Skorzewskich, Rekcinie Piwnickich, Czapielsku oo. jezuitów, w Żuławce Trembeckich, Lisewie Lindów, w Ostrożkach pp brygitek, Bielkówku dominikanów, Domachowie Prądzyńskich, w Grabinachzameezku krzyżacka kaplica, w Skowarczu i Grabinach oo. cystersów, w Sobowidzu starościńska kaplica, w Niestępowie Wolskich, w Tokarach Kczewskich, w Załężu Łebińskich, wreszcie kilka kaplic w Oliwie i Szotlandzie. Powyższe te kaplice z wyjątkiem tylko Górki biskupiej i Grabinzameczka istniały jeszcze przy końcu przeszłego wieku; ponieważ w skutek okupacyi dobra te przeszły w ręce innowierców, wszystkie zaginęły. Gdański obwód regencyjny Danziger Regierungsbezirk stanowi mniejszą, ale ważniejszą część prowincyi za Słownik Geograficzny Zeszyt XIX. Tom II. 34

Gdańsk