524 Gda. 1456; zgorzałl499, na nowo budowany 1599; w skutek eksplozyi pobliskiej prochowni roku 1815 wiele ucierpiał; naprawa ze składek kosztowała przeszło 17, 000 tal. , znajduje się w ręku luterskiem. 9 Kościół św. Barbary, 1szy raz wspominany r. 1385, początkowo filia do M. Boskiej, parafialny od r. 1456; w ręku luterskiem. 10 Kościół św. Brygity i klasztor pp. brygitek, wzniesiony przy kaplicy św. Maryi Magdaleny, gdzie były owe pokutnice M. Najśw. i gdzie r. 1374 ciało św. Brygity na niejaki czas złożone zostało. Kościół nowy zbudowano r. 1394, klasztor 1396; panny sprowadzono tu ze Szwecyi z klasztoru w Wadstena. Wsie klasztorne były Szydlice, Karczewo, Kreuzdorf, Krępsk, Nonnenhof, Ostróżki, Wytomin. R. 1587 zgorzał kościół stary; nowy teraźn. zbudowano r. 1602; ma niepoślednie obrazy tutejszych mistrzów. Kasata nastąpiła r. 1835; kościół oddany parafii r. 1840; klasztor zabrany na cele wojskowe. 11 Kościół św. Piotra i Pawła, na przedmieściu, budowany około r. 1393; początkowo był filią do N. M. Panny, parafialny od r. 1456; znajduje się w ręku luterskiem. 12 Kościół N. M. Panny na nowem mieście, był parafialny, fundowany za mistrza w. krzyżackiego Winryka von Kniprode r. 1378. R. 1422 oo. karmelici zajęli tę świątynię i trzymali kilka lat jeszcze po zburzeniu nowego miasta. R. 1464 wynieśli się ztąd na stare miasto, poczem ich kościół został rozebrany. 13 Kościół św. Bartłomieja, na nowem mieście fundowany za mistrza w. Winryka von Kniprode r. 1380, był parafialnym; zniesiony został i obalony wraz z całem nowem miastem r. 1455. 14 Kościół św Elżbiety, na starem mieście, r. 1394 za mistrza w. Konrada von Jungingen w miejsce małej kaplicy wzniesiony, ma wieżę cienką, wysoką, jakby przylepioną, jest w posiadaniu innowierców. 15 Kościół św. Józefa i klasztor oo. karmelitów nie jest fundowany, jak niektórzy uporczywie sądzą, za księcia Subisława r. 1186, ale najprędzej za mistrza krzyżackiego Winryka von Kniprode 1351 1382, który nowe miasto założył, w którem ci ojcowie z początku zamieszkali. Kościół mieli tu M. B. Śnieżnej. R. 1464 przenieśli się na stare miasto, gdzie kościół sobie nowy i klasztor zbudowali. R. 1523 i 1576 przez luterskich gdańszczan wydaleni. R. 1678 d. 3 maja idąc jak zwykle procesyą przez miasto z Oliwy, poturbowani, znieważeni, poczem kościół ich i klasztor do szczętu prawie zburzony. Odnowiony kościół poświęcił roku 1681 opat pepliński Ludwik Łoś. Przeorowie z polskich czasów znani są Jan Ocieski 1563, Stan. Biegański 1583, Dionizy Niwiński 1647, Andrzej Hansius 1670, Jan Klemens Kunigk 1738, Cypryan od św. Gerarda 1740; Jan Stawisz Wolski herbu Półkozic z ojca Adama w Gda. Bojanach 1732, matki Magdaleny 1728, brat jego Jakób podkom. liwoński, Kazimierz dziedzic w Bojanach, Aleksander dziedzic w Niestępowie, siostra Konstancya przeorzysza w klasztorze pp. norbertanek w Żukowie 1755; teologii i filozofii uczył się w Warszawie, wydał w Gdańsku r. 1754 Trifolium canonicojuridicum in IV, r. 1758 Isagoge hagiographica seu introductio in notitiam s. scripturae in IV, bezimiennie r. 1759 w VIII po polsku Minutiae astrologicopoliticae, Epheremides astrologico politicae, umarł jako kustosz prowincyi polskiej 1759; Cherubin Nakielski 1748, Szymon Rutendorf Przewoski, brat Jana Kazimierza prob. w Stężycy, wydał w G. r. 1751 Diarium festivalis anni concionatorii; Leonard Węgierski 1751, Alanus Pobłocki 1756. Szlachta chętnie się u nich chowała jak świadczą nagrobki Illustris. Joannes Jacobus de Potulice Potulicki palatinus Bresten. , Cujav. , Borzechov. Capit, Comes in Wiendzborg, post Wejher successor sepulchri hujus, aetatis suae annorum 70 d. 7 Julii a. D. 1726. Ill. et Magn. Dom. Demetrius Weiher Castellanus Gedan. Capit. Bernen. ob. 25. Augusti. Na chorągwi labarum w tutejszym kościele stał dokładniejszy napis Demetrio etc. res pactas unicae filiolae suae Annae reliquit. Catharina de Bnin Opalińska conjunx maestissima poni curavit 1628. Ludovieus Wejher Palatinus Pomeraniensis, Skarszew. Nowodworen Capit. , sub hoc saxo quiescit externis domesticisque armis illustris honoribus illustrissimus cum ex hostibus Poloniae obtulisset et trophea in patriis uncis appendisset simul rosis fidem in serenissimum Regem inscripsisset, ob. 14 martii 1656 aetatis 43 mens. 6. D. O. M. Viscera terrae visceribus terrae demandata este praeclarae Viduae, Magnificae ac Gener. Dom. Eleonora Eulalia de Radziejowice Nisczycka Castellana Sierpcensis Obiit 2. Sept. sepulta A. D. 1633. D. O. M. Fraternae memoriae Alberti Wessel Incisoris Poloniae Regni, Rozanensis Makowiensis Tykocinensis Capitanei, trium Regum Aulici, dignissimi juxtaque Civis Patriae amantissimi ac Propugnatoris strenui Gedani quo ob saevitiam Arctoi belli procellarum aeger secesserat 26 Augusti A. D. 1656 aetatis 57, pie inter suorum lacbrymas defuncti inter consanguinei arctissimique amoris signum Gasparus Wessel Rozanensis Capitaneus ipse idem post fata occupaturus Conditorium posuit. Adamus Franeiseus Wolff a Ludinghaus Pocillator Mielnicensis in ipso vitae flore postquam exaruit spem et expectationem opimam de se onmium huic secam intulit sepulchro. A. D. 1683 die 24 Aprilis. Illustrissimus et Excelientissimus Vladislaus S. R. J. a Denhoff Palatinus Pomeraniae, Thesaurarius Terrarum Prussiae, Skarszewiensis Koscierzynensis pp. Capitaneus, Specialis hujus. Gda. loci benefactor. Haec inscriptio habetur in quadam imagine. Occubuit vero Denhoff in proelio. A. D. 1683. Nathanael Creutz vor sich und seinen Erben A. D. 1706. Maria Elisabeth Verwidwe Bötchern vor sich und ihren Erben A. 1736. Christus ist mein Leben, dem habei ch mich ergeben. Der edle veste wol gebohrnen Johan Friderich von Lerchenfeld, Ihr Königliche Majesten von Pohlen gewesener Secretarii in den Herren selig endschlafen die 14 Decembris 1701. Za rządu pruskiego klasztor skasowany, kosciół oddany na użytek parafii. 16 Prepozytura św. Ducha z kościołem i szpitalem dla chorych krzyżackich, potem miasta, stała tuż przy dawniejszym zamku, budow. 1386; przeszła w ręce luterskie, kościół r. 1840 zniesiony. 17 Kościół Bożego Ciała ze szpitalem na przedmieściu, w ręku luterskiem. 18 Kościół św. Ducha fundował Winryk von Kniprode na nowem mieście r. 1378, zniesiony wraz z miastem 1455. 19 Kościół św. Trójcy i klasztor franciszkanów fundowany r. 1431; piękny kościół zbudowali ojcowie za grosz uproszony, cieśle i mularze przychodzili robić chwilami darmo w wolnym czasie; żyli z jałmużny, podczas reformacyi wymarli; r. 1555 kościoł i klasztor zabrali lutrzy; kościoła dodziśdnia używają, klasztor zaś okazały obrócili na gimnazyum akademiczne, obecnie muzeum. 20 Kościół biczowników, flagellantes, istniał początkowo na nowem mieście; r. 1455 po zburzeniu do starego miasta przeniesiony poza Żytni most Roggenbrücke; później i biczownicy i kościół zapewne nieznaczny zaginął. 21 Kościół św. Jakóba, na starem mieście, budowany r. 1432 przez żeglarzy, z szpitalem i wielkim ulubionym cmentarzem; od r. 1556 w ręku luterskiem; w skutek wojen ostatnich wiele ucie piał, dlaczego zupełnie go zaniechano i pomieszczono w nim bibliotekę miejską. 22 Prepozytura św. Jerzego z wielkim szpitalem znajdowała się naprzeciwko św. Elżbiety; r. 1455 zamierzano tu sprowadzić kartuzyan z Schievelbein; od r. 1464 używali go oo. karmelici, nim sobie nowy kościół pobudowali, później zaniechany; r. 1810 można było widzieć po nim szczątki. 23 Kościoł św. Gertrudy wraz z szpitalem, niedaleko wysokiej bramy, był filią do N. M. Panny. Na tutejszym cmentarzu najwięcej gdańszczan się chowało. R. 1380, gdy panowała morowa zaraza, był tu na cmentarzu Najśw. Sakrament dzień i noc wystawiony; r. 1563 został ten kościół obalony, szpital zaś dotąd istnieje. 24 Kościół św. Łazarza miał szpital dla chorych na ospę Pockenhaus; r. 1808 zniesiony i oddany na użytek chorym. 25 Kościół św. Aniołów, na nowem mieście, z szpitalem miejskim i cmentarzem; po zburzeniu tej dzielnicy r. 1455 sam jeden się nadal utrzymał; r. 1520 z obawy przed nieprzyjacielem o525 Gda. balony, potem jednak na nowo wzniesiony; r. 1807 przez bomby wojska oblegającego zburzony i zaniechany. 26 Kościół św. Anny, na przedmieściu, tuż obok kościoła św. Trójcy, tak źe drzwiami z jednego do drugiego można przechodzić; r. 1480 za szczególnem życzeniem i rozkazem króla Kazimierza przez miasto pobudowany, ażeby się w nim odprawiało nabożeństwo dla polaków; z zewnątrz mało widzialny, bez znaczniejszych ozdób, od r. 1552 w ręku luterskiem; charakter jednak polskiego kościoła dotad zachował, i podziśdzień jeszcze są tu nauki polskie, choć słuchaczów nader mało. Z tutejszych pastorów niektórzy odznaczali się dobrą znajomością języka polskiego, jako pastor Volkmar r. 1599 wydał słownik polskołac. niem. , r. 1605 drugie jego wydanie przygotował Andreae; Gotfryd Guzovius z Iławy, 1785, pisał wiersze polskie, zbierał kościelne pieśni, założył nawet towarz. polskie w celu pielęgnowania polskiego języka; pastor Mrongovius r. 1803 wydał między innemi szerzej znaną gramatykę języka polskiego. W ogóle znajomość pol. języka była dosyć rozpowszechniona w G. ; bogatsze mieszczaństwo, nawet luterskie, dawało swe córki na rok lub 2 lata do pobliskiego klasztoru w Żukowie, ażeby się języka pol. nauczyły, jak są wyraźne na to dowody ob. o Żukowie; r. 1693 nauczyciel przy gimnazyum tutejszem Wełna i r. 1699 Michaelis, piszą polskie podręczniki, podług których w szkołach gdańskich uczono po polsku; z r. 1656 jest wiadomość, że nawet gazeta polska tu wychodziła. R. 1629 ur. się w G. pierwszy sztycharz polski Jeremiasz Falk a r. 1689 znany historyk Bogumił Gotfryd Lengnich. R. 1805 wychodziło w G. pismo Magazyn literatury polskiej. Z G. też pochodził astronom Heweliusz i poeta Dantyszek. Z niemców znakomitszych tu przyszli na świat Fahrenheit, Jan Falk 1770, Schoppenhauer 1788, Edward Hildebrandt 1817. 27 Kaplica Jeruzalem stała niedaleko oliwskiej bramy, za miastem, mocno z muru budowana w czworobok, niby forteca mała. Niekiedy wychodzili do niej krzyżacy z zastępami zbrojnemi, żeby ją zdobyć śród szturmu; chcieli przez to choćby tylko przypomnieć ślub swój, jaki złożyli ku obronie miasta św. Zachowała się ta kaplica aż do nowszych czasów; koło niej wzniesiono niestosownie szubienicę. Dopiero w r. 1840 obalono tak kaplicę jak i szubienicę. 28 Kaplica na ratuszu była dla możnej rady ufundowana wysoka, sklepiona, obszerna, z tytułem św. Marcina. R. 1427 papież Marcin V dał przywilej trzem jej kapelanom, że mogli słuchać członków prześwietnej rady spowiedzi, od wszystkich grzechów rozgrzeszać, chyba które papieżowi były zatrzymane; komunikować i inne sakramenta sprawować. R

Gdańsk

Gda