zostali książętami gdańskimi i pomorskimi. Jako pierwszy książę niezależny w Gd. wspominany bywa Subisław, który miał ufundować r. 1170 klasztor oo. cystersów w Oliwie, ale na to niema dostatecznych dokumentów. Napewno był książę Sambor I w Gd. r. 1178, który wspomina w dokumencie, że okolicę tutejszą otrzymał w spadku dziedzicznym po ojcu in mea propria possessione que mihi evenit de paterna hereditate um. 1207, Ponim przejęli rządy Subisław, ,syn Sambora, um. 1216, Mestwin I, z żoną Świnisławą, brat Sambora, urn. 1220; Świętopełk II, syn najstar. poprzedniego, um. 1266. Mestwin II, syn najstar. Świętopełka, jest ostatnim księciem gdańskopomorskim, umarł bezpotomnie r. 1294. Przed śmiercią r. 1284 oddał rządy Pomorza gdańskiego krewnemu swojemu Przemysławowi wielkopolskiemu, który bywał w Gd. i murem drewnianym niektóre części miasta otoczył. Potem Leszek książę na Inowrocławiu, syn Ziemomysła, jako krewny z ojca z Świętopołkiem, zajął Gd. i Pomorze. Kiedy jednak wystąpił jako sprawiedliwszy pretendent Łokietek, otworzył mu miasto. Łokietek, nie mogąc sam sprawować rządów, powierzył Gd. Wojsławowi, wielkorządcy pomorskiemu r. 1296. Potem jednak wydarli mu to miasto Wacławowie czescy, którzy oddali rządy możnym Święcom. R. 1306 Łokietek po wyparciu czechów znowu, był w Gd. , odebrał przysięgę wierności od Święców, zarząd zaś miasta i całego Pomorza powierzył pieczy sędziego pomorskiego Boguszy. Obrażeni Święcowie nawołali jako zdrajcy brandeburskich margrafów do Gd. R. 1307 był znowu Łokietek w Gd. , Święcę uwięził, który jednak potrafił się uwolnić, i na dobre teraz z brandeburczykami oblegali miasto. Bogusza nie mógł się długo w Gd. utrzy mać. Dlatego zawezwano ku pomocy krzyżaków, jako dobrych przyjaciół, żeby tych najaźdźców odeprzeć. Mistrz ówczesny prowincyonalny Henryk von Plock wysłał niebawem pod Gd. Guntera von Schoneburg z oddziałem wojska. Brandeburczycy ustąpili wprawdzie z pod Gd. , ale zato sami krzyżacy jako własność swoją po zdradziecku je zajęli. Kiedy bowiem r. 1308 d. 4 sierpnia na św. Dominik były targi i odpust w mieście, i ludu tysiącami jak zawsze zgromadziło się, napadli zamek, Boguszę uwięzili i wojskiem swojem zamek osadzili, wymordowawszy poprzednio 10000 polskiej załogi. Odtąd krzyżacy byli panami Gd. aż do r. 1454. Polska ludność musiała się usunąć z miasta i zajęła błotniste miejsce poza zamkiem, jak kronikarz Grunau pisze in dem Gesümpfe ein Pfluggewand vom Schlosse anzubauen, gdzie potem powstała najbardziej upośledzona szarwarkowa i rybacka osada polska tz. Hakelwerk, Niemcy zato otrzymują żnych materyałów przechodzi zwykle wiele milionów talarów. Aż do r. 1806 używano srogich psów ku straży, obecnie pełni tę służbę 60 stróżów. Komunikacyą ma Gdańsk ze wszystkich stron bardzo ułatwioną. Bite trakty wiodą ztąd na Tczew do Bydgoszczy, do Szczecina na Wejherowo, do Sierakowic i dalej na Pomorze przez Kartuzy, do Brzeźna Brösen, do wsi Bohnsack na Mierzei itd. Koleje żel. dochodzą z Tczewa jako odnoga berlińskokrólewieckiej kolei od r. 1852; ze Szczecina przez Wejherowo, Copoty, Oliwę i krótka odnoga do Nowegoportu. Ważniejsza jest komunikacya wodna Wisła pod. Gd. prawie ustawicznie zapełniona statkami, berlinkami, tratwami; do Nowego portu co godzinę i częściej odchodzą i przychodzą parowce; roku 1859 kursowały 4 parowce aż za Warszawę do galicyjskiej granicy; między Gd. a Elblągiem, odkąd r. . 1845 zbudowany został nowy kanał do Świeżej zatoki, kursują 4 parowce. Morzem przybyło tu 1859 r. okrętów 1710 i to z Anglii 806, z Prus 387, z Danii 125, z Szwecyi i Norwegii 87, z Belgii 30, z Holandyi 33, z Francyi 15, z Rossyi 8, z Hiszpanii 6, Opuściło port tegoż roku okrętów do Anglii 569, do Prus 352, do Francyi 143, Danii 117, Belgii 98, Rossyi 89, Holandyi 71, do Hiszpanii 1. Najważniejszy jest handel zbożem i drzewem, które po największej części z Gd. dalej odchodzi. R. 1875 wynosił dowóz zboża różnego ton 222000, spirytusu hektol. 33000; wywieziono morzem r. 1877 ton 222982. Roku 1875 wywieziono pszenicy ton do Anglii 124000, Belgii 10500, Holandyi 4200, Danii 2400; żyta ton do Norwegii 2300; grochu prawie tylko do Brytanii 1400, nasiona olejowe jako i olej rzepiowy wywożono przez Holandyą głównie do prowincyi nadreńskiej i Westfaiii. Handel drzewem r. 1875 dla różnych niekorzystnych okoliczności mało co więcej wynosił nad pół roku zeszłego. Wisłą dowieziono 945 tratwami drzewa różnego wartości marek 8400000, koleją żel. cent. 127600 war. marek 255000; wywieziono zaś z Gd. drzewa w wartości m. 13468000. Dowieziono jeszcze tegoż roku do Gd. morzem kawy cent. 39000, ryżu 35000, korzenia 11000, syropu 12500, bawełny 27300, petroleum 97700, żywicy Harz 26000, połudn. owoców 9400, łoju i szmalcu 47800. Marynarka gdańska wynosiła r. 1876 okrętów żaglowych i parowych 103. Z gdańskiego przemysłu i wyrobu wywozi się mianowicie piwo tz. Jopenbier gęste i tęgie do Anglii r. 1852 wysłano beczek 35000; także słyną szeroko gdańskie wódki i likwory, których niemało się pozbywają; owocu głównie do Rossyi wywożą około 5000 szefli, owocowych drzewek 3200. Handel prastary bursztynem także jeszcze popłaca; wywożą tutejsze wyroby mianowicie do Lipska i Frankfurtu. Począwszy od XIII niemal stulecia głośne były w Gd. targi przydłuższe przypadające na św. Dominik kiedy przedtem odbywały się odpusty u oo. dominikanów; obecnie dla zmienionych handlowych stosunków bardzo podupadły. Ogólny handel Gdańska przedstawia się jak następuje w ostatnich latach w 1871 roku przywóz 42. 2 wywóz 38. 4 milionów rs, ; w 1872 r. prz. 45. 0 wyw. 35. 7 m. rs. ; w 1873 r. prz. 44. 9, wyw. 37. 0 m. rs. ; w roku 1874 prz. 42. 4 wyw. 34. 6 m. rs. ; w r. 1875 prz. 40. 9 wyw. 35. 7 m. rs. ; w r. 1876 prz. 38. 6 wyw. 33. 2 m. rs. Cyfry te pokazują, że handel Gdańska w ogóle rok rocznie się zmniejsza, a w ostatnich 3 latach t. j. od 1874 1876 r. w porównaniu z poprzednim okresem od 1871 1873 r. przywóz zmniejszył się o 10. 5, a wywóz o 7. Wszystkie towary dowożą się tu morzem, rzeką lub koleją; wartość zaś przywozu każdą z tych dróg pokazują następujące cyfry w 1871 r. morzem 32. 10 rzeką 40. 70 koleją 27. 20; w roku 1872 morz. 34. 60, rz. 35. 40, kol. 30. 00; w r. morz. 39. 28, rz. 28. 86, kol. 31. 86; w r. morz. 33. 57, rz. 30. 68, kol. 35. 75; w r. 1775 morz. 34. 00, rz. 27. 60, kol. 38. 40; w r. 1876 morz. 38. 60, rz. 26. 40, kol. 35. 00. Z tego się okazuje, że wartość towarów przywożonych do Gdańska prawie w jednakowym stosunku rozdziela się pomiędzy trzy drogi, któremi dowóz ma miejsce. Zauważyć przytem należy, że przewóz morzem prawie się nie zmienił, bo z 32. 10 w 1871 r. powiększył się tylko do 38. 6 w 1876 r. ; przywóz koleją ciągle się powiększa, a spław rzeką zmniejsza się; tak że w 1871 r. stanowił 40. 70 ogólnej wartości przywozu towarów, a w 1876 zaledwie 26. 4. Wywóz towarów z Gdańska, odbywa się temi samemi drogami. Wynosił on jak następuje w 1871 r. morzem 59. 5, rzeką 16. 4, koleją 24. 1; w r. 1872 morz. 45. 1, rz. 19. 9, kol. 35. 0; w r. 1873 morz. 39. 7, rzeką 19. 2, kol. 41. 1; w r. 1874 morz. 45. 1, rz. 12. 6, kol. 42. 3; w r. 1875 morz. 43. 6, rz. 12. 7, kol. 43. 7; w r. 1876 morz. 41. 3, rz. 13. 4, kol. 45. 3. Wywóz więc towarów, względnie do wartości przedmiotów wywożonych, największy jest morzem i koleją, a najmniejszy Wisłą. Historya. Początki m. Gd. giną w pomroce dziejów. Nie podlega jednak wątpieniu, że w tak dogodnem miejscu oddawna gród istniał. R. 997 św. Wojciech był pod Gd. , gdzie wielu się nawróciło; niektórzy, jak piszą kroniki, pozostali w pogaństwie. Od czasów Bolesława Chrobrego Gd. ściśle połączony był z Polską gdańscy wojewodowie zarządzali pomorskim krajem. Kiedy jednak w Polsce po śmierci Bolesława Krzywoustego nastały drobne podziały, wojewodowie gdańscy odłączyli się od Polski i przywileje w mieście. R. 1311, gdzie było dotąd polskie miasto zwane Nygart czyli Wyke, założono nową część miasta po niem. RechtStadt; część miasta, dotąd niemiecka, otrzymała nazwę AltStadt. R. 1312 i dwóch następnych panował straszny głód w Gd. i w całej okolicy; jak obliczył Baczko, płacono wtedy za 1 korzec zboża nieledwie 84 tal. R. 1332 starosta brandeburski z Słupska, przybywszy znienacka, napadł Gd. ale został niebawem z kraju wyparty. R. 1351 srożyła się wielka burza ponad Gd, ; w porcie tutejszym więcej niż 50 okrętów zgruchotała; tegoż roku 1351 mistrz w. krzyżacki Winryk v. Kniprode wydał nowy statut dla stowarzyszenia strzeleckiego Schützengilde, według którego każdy mieszczanin zdatny zobowiązany był do broni. R. 1352 panowało powietrze w samem mieście; umarło ludzi 13000. R. 1354 rozporządził Winryk v. Kniprode, aby wywieszali odtąd w domu, gdzie umarły leży, chustkę żałobną Leichentuch. R. 1361 książę litewski Kiejstut, głośny z nieustannej i zawziętej walki z zakonem, wyratowawszy się z niewoli krzyżackiej, chciał się srodze pomścić i Gd. im zająć. Zmówił się ku temu z księciem mazowieckim, wysłał cichaczem na targi dominikowe do miasta za kupców przebranych licznych zbrojnych głównie ze Żmudzi; sam zaś z drugimi czekał na statkach zbożem obładowanych na Wiśle. Tymczasem zdradę przedwcześnie wykryto i wszystkich co byli w mieście w pień wycięto. Kiejstut ze swoimi zaledwie uratował się ucieczką. R. 1380 Winryk von Kniprode założył drugie miasto obok dotychczasowego, które nazwał nowem, Neuestadt, nadał mu rozliczne przywileje, przez co ono do wielkiego wzrostu doszło. R. 1393 założono nową część miasta starego, zwaną przedmieście Vorstadt. Tenże rok 1393, straszny dla powszechnego prawie nieurodzaju zboża w zachodniej Europie, stał się źródłem największych zysków dla gdańszczan 300 okrętów pod sterem głodem zagrożonych anglików, francuzów, holendrów wpłynęło wówczas do portu, żądając polskiego zboża, które też gdańscy kupcy drogo sprzedawali. Sam nawet mistrz w. krzyżacki wzbił się w bogactwo przy tej sposobności. Gd. był wtedy jednem z 4 głównych miast sławnego związku hanzeatyckiego i niepoślednie zajmuje stanowisko w ówczesnej polityce północnej Europy. Jeszcze tegoż r. 1393 wystawił 2 okręty z 1200 zbrojnych na powściągnienie rozbojów morskich. R. 1395 był on jednym z pośredników pomiędzy Albertem a Małgorzatą, o tron szwedzki spierającemi się. Nawet miasto główne Sztokholm jemu i Lubece w zakład oddano. R. 1410 wysłał Gd. pod Grunwald 1200 żołnierza, z których powróciło 300. R. 1411

Gdańsk