borek w Jäschkenthal 174 mórg. Dochód ogólny, z którym rozchód bez mała się równał, wynosił około 670000 tal. Do miasta przyłączone są następujące przedmieścia i pobliższe wioski św. Wojciech, Mały Hamer, Nowyport, Molde, Schladahl, Schlapke, Szydlica, Stary Szotland, Nowy Szotland, przedmieście Stadtgebiet, Stolzenberg i Stara winnica Alt Weinberg. W Gd. znajdują się liczne władze i urzędy królewskie, jako to prezydentura zachodnio pruska od r. 1878, komendantura, władza fortyfikacyjna, marynarki, garnizonu, kolegium prowin. szkólne, regencya, urząd celny prowincyonalny, urząd wyższy pocztowy OberPost Direction, urząd zwyczajny pocztowy PostAmt, wyższy sąd ziemski, sąd powiatowy, sąd miejski, landratura, kolegium handlu i admiralicyi, dyrekcya policyi, kasa powiatowa, główny urząd celny HauptZoll Amt, zarząd stacyi kol. żel. , telegrafu i banku. Zarząd komunalny miasta wykonywa magistrat, który się składa z 1 nadburmistrza, 1 burmistrza, radzców płatnych 5, niepłatnych 12; do reprezentacyi miejskiej należy członków 60; w różnorodnych sprawach ma do pomocy magistrat około 20 specyalnych deputacyj czyli komisyj. Zarząd kościelny katol. parafuj 4 św. Mikołaja, św. Brygidy, św. Józefa i król. kaplica N. M. Panny; jest także 1 klasztor z szpitalem i kościołem sióstr miłosierdzia św. Boromeusza al. boromeuszek; protestanci mają 14 kościołów N. M. Panny, św. Jana, św. Katarzyny, św. Trójcy, św. Anny dla polskiej gminy przeznaczony, św. Piotra i Pawła, św. Barbary, św. Salwatora, św, Bartłomieja, św. Elżbiety, Bożego Ciała, św. Ducha, kaplica anglikańska i dom modlitwy menonitów; synagogi 4. Szkoły gimnazya 2, nowo urządzone królewskie i stare miejskie, które stanowiło dawniej za polskich czasów rodzaj akademii gymnasium academicum i założone było w klasztorze pofranciszkańskim; wyższe szkoły realne pierwszego rzędu 2, św. Jana i św. Piotra, przysposabiają uczniów do różnych zawodów praktycznych, jako do budownictwa, poczty itd. ; ostatni zakład ma u góry osobno urządzone obserwatoryum astronomiczne; wyższa szkoła dla dziewcząt; 3 szkoły średnie Mittelschulen, elementarnych szkół kat. 9, ewang. 18, niektóre z nich liczą 7 do 8 klas; oprócz tego liczne szkoły i pensyonaty prywatne, osobliwie dla dziewcząt; dalej tz. akademia handlowa HandelsAkademie przysposabia młodzież do wyższego kupiectwa, założona r. 1814, czynna od r. 1832, mieści cenne zbiory obrazów itd. ; szkoła marynarska Navigationsschule, szkoła sztuk pięknych Kunstschule, 3 szkoły rzemieślnicze Gewerbeschulen, szkoła przemysłowa, 4 ochrony. Różne zakłady dobroczynne; lazaret miejski, dom chorych u pp. boromeuszek katol. , szpital u dyakonisek luterskich, słynna klinika Dr. Schellera dla chorych na oczy, 2 inne kliniki orthopädische Anstalten, instytut położniczy, szpital dla ubogich Arbeitsu. Siechenhaus, 2 domy sierót Kinderu. Waisenhaus, Spendu. Waisenhaus, szpitale św. Elżbiety, św. Salwatora, św. Barbary, Bożego Ciała, św. Michała al. św. Aniołów AllerEngel i św. Jakóba. Inne pożyteczne zakłady i stowarzyszenia straż ogniowa, gazownia, dyrekcya ziemstwa, lombard, muzeum, biblioteki, archiwa, zbiory monet, kasa oszczędności, 2 teatry, gdańskie tow. akcyjne prywatne, 2 loże masońskie, stowarzyszenia przemysłowców, rzemieślników, czeladników jedno znaczne katol. czeladzi, 2 bractwa strzeleckie, różnych cechów Innungen rzemieślniczych 22, tow. sztuk pięknych Kunstverein, osobliwie malarstwa od r. 1836, przyrodników Naturforscher Gesellschaft założone r. 1670 przez Dr. Conradi, ma znakomite zbiory, aparata astronomiczne i fizykalne, bibliotekę, wydało wiele ciekawych rozpraw; śpiewu Liedertafel od r. 1822; muzyki kościelnej Kirchenmusik od r. 1811; nowsze katol. towarz. św. Cecylii dla pielęgnowania kościelnego śpiewu; tow. literackie Liter. Verein, tow. pomocy naukowej pod nazwą Friedensgesellschaft udziela stypendya zdolnym ubogim uczniom; zupełnie nowe towarz. histor. zachodniopruskie Westpreuss. Geschichtsverein, polskie stowarz. Ogniwo dla zabawy i pouczania, ma bibliotekę, urządza odczyty, przedstawienia amatorskie, w ogóle skupia i ożywia życie polskie w niem. Gdańsku; katol. stowarz. św. Boromeusza celem taniego nabywania dobrych katol. książek, misyjne prot. , Piusowe i św. Wincentego katol. , Gustawa Adolfa także misyjne prot. , rozpowszechniania luter. biblii, i inne. Gazety znaczniejsze 3 wychodzą Danziger Zeitung, liberalna, wydaje się rano i wieczór, Westpreuss, Volksblatt, katol. , i Danziger Dampfboot demokr. tendencyi. Drukarnie 4 istnieją, 1 katol. ; księgarni około 5, polska Michałowskiego 1. R. 1869 wymieniają się konsulaty belgijski, brazylijski, bremeński, duński, francuski, angielski, hanowerski obecnie po aneksyi zniesiony, meklemburskoskwierzyński, neapolitański, holenderski, północno ameryk, stanów, austryacki, portugalski, rossyjski, sardyński, szwedzkonorweski, hiszpański, turecki. Statystyka przemysłu i rzemiosł podaje gisernia i fabryka machin Karola Steimmig, machina parowa o sile koni 20, robotn. 117; fabryka machin R. Steimmiga, robotn. 52; gisernia naczyń kuchennych, robotn. 76; król. fabryka wyrobów wojskowych dla artyleryi ArtillerieWerkstatt; król. fabryka broni Gewehrfabrik; król. warsztaty czyli fabryki okrętów Königl. Schiffswerft; akcyjne towarz. budowy okrętów Schiffswerffu Kettenschmiede Actiengesellschaft Devrient etc, fabryka chemikaliów i laku Pfannenschmiedt u. Krüger, wielka olejarnia parowa Petschow, druga olejarnia, chemiczne laboratoryum Dr. M. Siewerta, chem. fabryka Petschow i Davidsohn, fabryka zapałek w Schellmühle pod Gd. Binkowski, wyrobów bursztynowych i laku Stackel i Wagenknecht, zasalanego mięsa FleischPökelungsanstalt, machina parowa o sile koni 10, robotn. 92; wypalania wapna 2; chemikaliów 4, parfumów 1, wyrobów kamieniar. 7, świec i mydła 3, papieru 1, krochmalu 2, czekolady 3, cygar 3, octu 2, sikawek 1, wozów 2, narzędzi matemat. i optycznych 2, parasoli 4, browarów 17, gorzelni 9, destylarni 59, warsztatów tkackich na bawełnę 2, płótno 17, szkarpetek 3, farbierni 5, młynów garbarskich Lohmühle l, pił Schneidemühle 5, młynów wodnych 8, ganków 38, 1 młyn wietrzny holenderski; siłą zwierzęcą pędzonych młynów 8, parowych 4; kupców wyliczają najwyższy podatek płacących 36, do drugiej klasy należących 434, pomniejszych 1750; rzemiosłem własnem trudniących się około 6378 selbststaendige Gewerbetreibende, bankierów 7, kupców en gros handlujących 110; piekarzów 99, cukierników 20, rzeźników 115, rybaków 3, balbierzów 56, pomocników 35, fryzyerów 8, kąpiele posiadająjących 2, garbarzów 22, fabrykantów mydła 6, wyrobów kamieniarskich Steinmetze 3, żagli 15, pomocników 34, broni Waffenschmiede 5, pomocników 5, innych podobnych 16, chirurg. instrumentów 4, muzycznych instrumentów 17, waty i knotu 6, fotografów 9, architektów 4, muzykantów 30, podróżnych muzykantów 8, introligatorów 39, zdunów 28, szklarzów 36, majstrów mularskich 21, pomoc. 208; malarzów pokojowych itd. 97, majstrów ciesielskich 28, pomocn. 289; pompiarzów 6, dekarzów Schieferdecker 2, bruk kładących 2, kominiarzów 10, pomocn. 16; młyny budujących 5, pomocn. 10, stelmachów 28, majstrów przy budowaniu okrętów 10, pomocn. 235, kotlarzów 50, pomocn. 141, slósarzów 76, pomocn. 170, blacharzy 65, złotników 25, zegarm. 27, powroźników 21, szewców 496, pomocn. 560, rękawiczników 9, kuśmierzy 46, rymarzów 37, krawców 248, pomocn. 242, pasamoników 7, modniarek 24, kapeluszników 10, stolarzy 181, pomocn. 347, bednarzów 89, koszykarzów 18, tapicerów 23, tokarzów 80, grzebieniarzy 5, szczotkarzy 9, aktorów 42. Od r. 1869 posiada Gd. nowe bardzo kosztowne ale i pożyteczne sztuczne wodociągi. Aż dotąd brano wszelkie zapasy potrzebnej wody z rz. Raduni, którą podziemnemi kanałami do licznych studzien sprowadzano. Skutki używania zanieczyszczonej tej wody okazywały się jak najgorsze ciągłe choroby, cholera itd. Obecnie czysta źródlana woda urządzonemi ku temu rurami z góry z pod wsi Prągowa około 3 mile od Gd. przychodzi. We wsi Oruni zbudowano główny rezerwoar, który w oka mgnieniu wody na pół dnia zużywanej dostarcza. Roboty przy tych wodociągach wykonała ku ogólnemu zadowoleniu angielska firma J. i A. Aird; koszta wynosiły 1, 620000 m. Ta sama firma z podobnem zadowoleniem przeprowadziła zupełnie nową sztuczną kanalizacyą pod całem wewn. i zewn. miastem, za pomocą której wszelkie odchody z domów i ulic spływają aż na wybrzeże morskie poza Wisłoujście, Roboty rozpoczęto r. 1869, dokończono 1871; koszta wynosiły 2, 100000 m. O kościołach ob. poniżej. Inne znaczniejsze gmachy są ratusz na Langgasse, budowany krótko po założeniu miasta roku 1311 w pięknym stylu gotyckim; wieża pochodzi z r. 1560; zegar tu co godzinę wygrywa dźwięczne melodye; między innemi mieści się tu starannie urządzone archiwum miejskie, obrazy, starożytności itd. Artushof czyli giełda, tamże, niedaleko ratusza, po r. 1500 budowana, z posągiem Augusta III, ma piękne obrazy, wielką salę do koncertów itd. ; arsenał stary na prawem m. , posiadał kiedyś znakomite zabytki przeszłości, usunięte czasu panowania francuzów; statuę Zygm. III dano roku 1782 do Szwecyi; inną statuę św. Wojciecha kościołowi w pobliskim św. Wojciechu St. Albrecht; pałac gubernatorski na Langgarten, zbudowany dla jakiegoś magnata polskiego, który zaledwie jedne noc w nim przespał; Stanisław Leszczyński mieszkał w nim przy końcu oblężenia; także Napoleon ciągnąc pod Moskwę kilka dni bawił; nazwę ma od gubernatora francuskiego hr. Rapp, który go przez cały czas francuskich w Gd. rządów zajmował. Potem przyjęła ten pałac korona pruska, której członkowie zwykle tu stawają. Pałac rossyjski na Langgarten dla konsula rossyjskiego; teatr budow. 1800; gimnazyum miejskie budow. r. 1834 do 1837 w pięknym stylu gotyckim na przedmieściu, ma 2 okazałe sale większą i mniejszą, ma znakomice zbiory monet, różnych starożytności i zabytków złotych i srebr. , wartujących co najmniej 20000 tal. ; nowy lazaret wojskowy nader okazały budow. r. 1850, gdzie przedtem stał zamek krzyżacki i książęcy; nowy arsenał na przedmieściu itd. Spichlerze Speicherinsel widzi się wyjeżdżając z dworca; stoją przy sobie w wielkiej ilości, nader wielkie, niektóre stare, inne nowo pobudowane, nad Motławą, którą statki dochodzą, obecnie jest wszystkich 175, ale przedtem nim się spaliły, około 100 było więcej. Wartość nagromadzonego zboża i ró

Gdańsk