zdaincmi do żeglugi; za to mają one ważne znaczenie jako siła poruszająca mnóstwo młynów i innych mechanicznych zakładów. Od wyspy Chortycy albo Aleksandrowska, gdzie zaczyna się dolny bieg rzeki 40 mil długi, a z nim żegluga w obie strony Dniepru, podobnie jak Don, jakby przyciągany przez opuszczoną wyzynę, zwraca się na poł, udniozachód i płynie zwolna łożyskiem 2800 szerokiem a 25 głębokicm przez bezdrzewne, bezwodne i spiekłe stepy Nogajskie; tylko samo porzecze pokrywają lasy pławni. W tym dolnym biegu rzeka rozszczepia się na liczne odnogi, między któremi leży archipelag wysp; znaczniejsze z nich, idąc wdół rzeki, są Chortyca, już powyżej wspomniona dnieprzańska Elefantyna, największa z wysp dnieprowych, obronna skałami i leżąca w pobliżu przeprawy przez Dniepr, była pierwszem stanowiskiem kozaków zaporoskich Sicz, graniczną twierdzą przeciw Tatarom Dymitr Wiśniowiecki. Wielki Ostrów leży naprzeciwko ujścia do Dniepru rzeki Końskiej Wody czyli Konki, która rozszczepia się, płynie to łącząc się, to znów oddzielając od rzeki głównej i towarzysząc jej aż do limanu, tworzy tym sposobem wiele wysp. Tomakówka, skalista, niedostępna, pokryta lasem i znacznie wzniesiona w kształcie kopuły, była też dla kozaków jakby strażnicą, z której łatwo im było śledzić poruszenia Tatarów w okolicznych stepach. Tutaj znalazł schronienie Bohdan Chmielnicki. Czertomelik, przy ujściu do Dniepru rzeki tegoż nazwiska, leży pośród mnóstwa wysp pomniejszych, porosłych trzcinowemi lasami i poprzedzielanych niezliczonemi kanałami sto wysp przerznęły Dniepru strumienie. W tern niedostępnem miejscu kozacy, według świadectwa Beauplana, ukrywali swe skarby. Tutaj ścigająca ich flota turecka, zbłąkawszy się śród labiryntu kanałów, wysp i lasów trzcinowych, została zupełnie zniszczona Hetman Żmija. Tawań leży między Dnieprem i Końską Wodą; tutaj była najdogodniejsza z pięciu przepraw tatarskich przez dolny Dniepr, podczas bowiem gdy inne były lub zbyt odległe lub niebezpieczne z przyczyny zasadzek kozackich i przedstawiały po większej części trzy głębokie kanały do przebycia Końską Wodę i dwa ramiona Dniepru, przeprawa tawańska była odległa od Krymu tylko na jeden dzień drogi i przedstawiała dwa tylko kanały, które przy niskim stanie wody można było wbród przebyć. Wskutek tego okolica Tawani miała ważne strategiczne i handlowe znaczenie. Za czasów Witolda u brodu tawańskiego była komora celna Witoldowa łaźnia dla karawan idących z Kaffy do Kijowa; później Polacy wznieśli tu pograniczny zamek Tawau a następnie, gdy Turcy zajęli ten punkt, założyli tu swą twierdzę Kyzykermen. Na miejscu jej wznosi się obecnie miasto Berysław, zawdzięczające swe znaczenie głównemu czumackiemu traktowi, który tutaj przechodzi przez rzekę do Krymu. Tento archipelag wysp skalistych lub płaskich, obronnych poczęści podwodnemi skałami, poczęści mieliznami oraz lasami trzciny i sitowia, stanowi owo głośne w dziejach kozaczyzny Zaporoże, Akropolis Ukrainy, kolebkę wolności kozaczej. Ten obronny charakter wysp nietylko stanowił schronienie przed napadami Tatarów i ścieśniającemi wolność kozacką ustawami Rzeczypospolitej, ale wytworzył, jak to zwykle bywa, potężne korsarskie państwo Zaporożców, podobnie jak np. niedostępność niektórych wysp Indyj Zachodnich Tortuga wytworzyła korsarskie państwo iiibustierów. Jak flibustiery na swych lekkich flyboots odbywali dalekie wyprawy i rzucali postrach na wybrzeża amerykańskiego Śródziemnego morza zdobycie VeraCruz, tak zaporożcy w swych czajkach spuszczali się na morze Czarne, łupili wybrzeża Krymu, Azyi Mniejszej, Turcyi europejskiej Kaffa, Sinope, Trapezunt, Warna, Akkerman i t. d. i zaświeciwszy nieraz łuną pożarów w okna samego seraju, powracali obciążeni łupami do swego Akropolu, a ciężkie galery tureckie już ich ścigać nie mogły śród tego labiryntu ostrowów, skał i płytkich odnóg, które ci dnieprzańscy flibustyerzy znający miejscowość z łatwością w swych lekkich czkjkach przebywali. Poniżej Chersonii, który jest ważnym punktem składowym dla towarów spławianych Dnieprem głównie produkta leśne z górnego Dniepru, Sożu, Berezyny i Prypeci, rzeka ta wpada do płytkiego 6 7 limanu sześcioma odnogami girłami, z których najdogodniejsza do żeglugi Biełogrudowo girło. Liman Dniepru, z którym łączy się liman Bohu, oddzielony jest od morza dwoma piaszczysfcemi kosami wązkiemi i długiemi półwyspami, kinburnską i oczakowską. Między temi kosami prowadzi do morza wązki kanał, broniony przez twierdzę Oczaków, którą jeszcze Turcy zbudowali podobnie jak Azów przy ujściu Donu, dla powstrzymania flotylli Zaporożców od wypraw na morze Czarne. Kanał ten był zamykany łańcuchami; Zaporożcy jednakże potrafili zwykle przemknąć się przez te zapory, bądź rozrywając łańcuchy puszczonemi wdół rzeki kłodami drzew, bądź przenosząc na barkach swe czajki wdół warowni, pod zasłoną lasów trzciny i sitowia, gęsto porastających na ujściach dnieprowych. Dopływy prawe Żerdź, Soła, Wopeć, Wop spławu. , Nadwa, Chmaść, W. Wopeć, Bereżna, Orszyca, Łochwa spławu. , Toszczanka spławn. , Druć spławu. , Dobysma spławn. , Berezyna żegl, Berdycz, Piesczenka, Brahinka, Prypeć żegl. , Teterew spławn. , Keksza, Irpeń, Hlubiczyca, Kijanka, Łybed, Weta, Stuhna, Bobryca, Borowiczka, Korol, Bystra, Kobryń, Skwira, Szezucżynka, Dunajec Suchy, Krasna, Łehlicz, Hreczanka, Kamionka, Chodorówka, Białowoda, Roś, Olszanka, Nahaje w, Zaspa, Taśmina, Cybulnik, Omelniczek, Samotkań, Mokra, Sura, Gruszewka, Rotiszcze, Czertomelik, Bezowłuk, Berezówka, W. Zołozaja, Perestowka, ingulec, Werewczyna. Dopływy lewe Wiaźma, Ośma, Uża, Ushom spławn. , Lesza, Mereja, Soż żegl. , j Worona, Desna żegl. , Trabeż, Supoj, Zołotoj nosza, Krapiwna, Irklęj, Suta, Kagamłik, Psioł, Worskla, Oreł, Protowez, Samara spławn. , Osokorowka, Konskaja, Biełosierka, Rogaczik, Konka, Czałka ostatnie 4 odnogi Dniepru, Przystanie Dorohobuż, Smoleńsk, Orsza, Mobilew, U. Bychów, Rohaczew, Strzeszyn, Horwal, Rzeczyca, Łojów, Lubcz, Kijów, Rzyszczew, Kaniów, Sokiriańska, Czerkasy, Trachtemirow, Perejasław, Kremeńczug, Kriukow, Perewołoczna, Nowogeorgiewsk, Ekaterynosław, Kamionka, Kiczkas, Aleksandrowsk, Hikopol, Kachowka, Berysław, Cherson. Długość Dniepru od źródeł do ujścia wynosi 240 mil, żeglowność 9 10, długość w linii prostej 140 mil, rozwój przeto mniejszy niż 2. Rzeczywiście bowiem Dniepr nie robi wielkich zboczeń od głównego południowego kierunku, lecz tylko zakreśla lekko wygiętą linią spiralną około 50 południka, na znacznej jednak, bo 9 wynoszącej przestrzeni z północy na południe. Ta linia spiralna trzy razy przecina 50ty południk powyżej Smoleńska, powyżej ujścia Buły i poniżej Chersonii, i tworzy tym sposobem dwa wygięcia jedno dłuższe, lecz łagodniejsze, na zachód, drugie krótsze, lecz bardziej odbiegające od południka linia porohów, na wschód. Spadek Dniepru lł 5 stóp na milę. Dorzecze Dniepru zajmuje przeszło 10, 000 mil kw. , szerokość jego 120 mil jest prawie tak wielka jak długość 140 mil, gdyż najdłuższe dopływy Dniepru, Prypeć i, DesnaSejm, mają równoleżnikowy kierunek; pierwsza rozszerza dorzecze Dniepru o 60 mil na zachód, druga za pomocą Sejmu przynajmniej o tyleż na wschód. Odległe punkta tego dorzecza wiążą się z sobą za pomocą gęstej sieci dróg wodnych na 860 mil długiej; zatem komunikacyjność dorzecza wynosi 1 12 t. j. że na każde 12 mil kw. przypada 1 mila splawnej linii. Dniepr posiada ważne handlowe koleje żelazne nieco odciągnęły handel od Dniepru, r. 1860 krążyło po tej rzece 15 parostatków i historyczne znaczenie; przy znacznej długości i południkowym kierunku łączy on okolice bardzo różniące się pod względem swych płodów a mianowicie bogate w lasy, lecz płonne od źródeł do ujścia Desny, bogate w zboże, lecz bezleśne Ukraina, płonne i bezleśne lecz bogate w sól pobrzeże czarnomorskie. Handlowe znaczenie Dniepru otrzymuje jeszcze większe rozmiary przez sztuczne połączenie tej rzeki za pomocą Prypeci i Berezyny z systematami Wisły, Niemna i Dźwiny Zachodniej; kanały dnieprobuski, długi mil 8 i pół, por. Bug, oginski, berezyński ob. Berezyna wskutek czego Dniepr jest takiemże samem wspólnem przedłużeniem ku południowi trzech północnych dróg wodnych w Europie wschodniej jak Rodan w Europie zachodniej za pomocą Saony, połączonej kanałami z Renem, Sekwaną i Loarą a że podobnie jak i Rodan płynie w przerwie potężnej górskiej osi, dzielącej Europę ną północną i południową, stanowi więc takiż sam łącznik północy z południem na wschodzie Europy jak Rodan na zachodzie. To też w okolicach ujść tych rzek powstały wcześnie greckie kolonie Olbia, Massiiia i ztąd Grecy poznali północ Europy Herodot, Pyteas; kupcy greccy udawali się w górę Borystenu, przez Prypeć na Bug i Wisłę, lub przez Prypeć i Jasiołdę na Szczarę i Niemen, lub wreszcie aż do górnego Dniepru, do tego punktu, gdzie rzeka ta najbardziej zbliża się do Dżwiny Zachodniej Eridan a gdzie dziś leży miasto Orsza, w starożytności zaś leżało miasto Sarum; stąd zapewne przewlekano towary na Dźwinę. Głównym celem tego ruchu handlowego było dostanie bursztynu z nad brzegów Bałtyku w zamian za sól z czarnomorskich limanów. Następnie na początku wieków średnich Dniepr, przy pomocy zbliżonego doń systematu ŁowatiNewy, służył za drogę wojenną dla chciwej łupu skandynawskiej północy do nęcącego bogactwy bizantyjskiego południa u Nestora puf iz Wariag w Greki. . Książęta wariagoru scy Askold i Dir, Oleg, Igor. Jarosław, rozszerzywszy swe panowanie między plemionami sławiańskiemi wzdłuż dorzecza Dniepru, puszczali się z jego nurtem do bogatego Carogrodu i wracali do swej ojczyzny obciążeni łupami. Z czasem te stosunki wojenne zmieniły się na przyjazne, handlowe; tym sposobem Diepr pośredniczył w stosunkach Rusi z Grekami, od których pierwsza otrzymała początkowe promyki oświaty, wraz z religią greckiego obrządku, i stał się geograficzną przyczyną dziejowego dążenia Rusi ku południowi, wpływu na losy bałkańskiego półwyspu i skrzyżowania dziejowych interesów z innem państwem sąsiedniem, które druga potężna czarnomorska rzeka Dunaj prowadzi na tęż samą arenę. Pierwiastkowem ogniskiem tych wywołanych przez Dniepr stosunków Rusi z Grekami, punktem wyjścia flot wojennych handlowych do Carogrodu stał się Kijów, drugi Carogród, leżący we środku dorzecza Dniepru, powyżej ujścia jego największych dopływów, gdzie krzyżowały się drogi z północy na południe i ze wschodu na zachód. Bogą Słownik Geograficzny Zeszyt XIII, Tom II. 4

Dniepr