ców frydlądzkich przeniosła się do Berlina. R. 1859 liczono żydów w Fr. 468. Z pomiędzy rzemiosł najbardziej kwitło tu niegdyś bednar stwo. Dęby z pobliskich borów królewskich przerabiano na wielkie beczki do okowity i wina, które najwięcej wysyłano do Szczecina, Berlina i Magdeburga. Co się tycze wiary katolickiej, niemieccy tutejsi mieszkańcy ry chło przeszli na reformacyą Lutra. Piękny ko ściół par. zabrali. Biskupi poznańscy jednak do których dyecezyi Fr. należał nie zrzekli się praw swoich i długo się o niego dopomina li, bez skutku. R. 1641 pisze wizytacya Braneckiego W mieście Fr. znajduje się koś ciół murowany, od heretyków sprofanowany i dotychczas przez nich posiadany. Jest tu także dom szkolny murowany i takiż plebań ski, w którym luterski minister mieszka. Do kościoła w Fr. należały kościoły filialne we wsiach Landske zapewne Latzig, Łączyk i Hanfeldt pewnie Hansfelde, po polsku Sta ry dwór czyli Janpole, które także od środka XVI wieku ewangelicy zajęli i dotąd trzyma ją. Teraźniejszy stan miasta podług statys tyki z r. 1868 przedstawia się jak następuje. Obszaru ziemi było mórg 10125, budynk. 536, domów mieszk. 227, mieszkańców 3100 i to katol. 10, prot. 2620, żydów 470. W mieście znajdowała się komisya sądowa, magistrat, urząd celny, poczta, parafia luterska, synagoga żydowska, szkoła miejska protestancka, szkoła żydowska, prywatna szkoła wyższa dla dzie wcząt, apteka, 3 lekarzów, 1 browar. Z kup ców oprócz jednego wszyscy żydzi. Jarmarki odbywają się 7 razy w roku, 4 kramne i 3 na bydło i konie. Szosy wychodzą 2 z Fr. , jedna do Wałcza, druga do Wielenia Filehne, gdzie jest stacya kolei żelaznej. 2. F. , dobra szlach. z zamkiem, niem. Märk. Fr. Schloss, dokąd i miasto przedtem należało, znajduje się zaraz przy mieście. Obszaru ziemi zajmuje morgów 6786, budynk. 22, dom. mieszk. 7, mieszk. ewang. 43. Parafia, poczta, szkoła w mieście. Katolicy przyłączeni są do parafii w Tucznie Tütz. Do dóbr frydlandzkich należą dość obszerne bory, nad któremi osobne nadleśni ctwo jest urządzone. Kś. F. Frydląd nad Łyną, niem. Friedland im O. albo Fr. an der Alle, miasto pow. pod 54 27 płn. szer. i 38 42 wsch. dług. , na wyżynie nad lewym brzegiem Łyny, o 23 kil. od stacyi kolejowej Topiały; 3307 mk. ewang. Olejarnia, browar, cegielnia, handel zbożem, miasto założone 1312; d. 14 czerwca 1807 zaszła tu bitwa między wojskami rosyjskiemi i francuskiemi. Jest tu główny urząd celny, skład towarów banku państwowego, sztab, 3 szwadrony litewskiego pułku ułanów Nr. 12, sąd okręgowy i stacya pocztowa. Poczta osobowa do Topiał i Pruskiej Iławy. Cztery jarstniał we Fr. oddawna mały kościołek szpitalny rządowego patronatu, stał zaraz za miastem przed złotowską bramą, tytułu św. Ducha, używany głównie przez ubogich i chorych w szpitalu. Jak się domyślają źródła protestanckie kościołek św. Ducha zgorzał wraz z miastem r. 1599. Nasze zaś akta kościelne powiadają, że został obalony, zapewne w czasie panowania reformacyi, gdyż wizytacya Trebnica z r. 1653 nic o nim nie pisze. Tutejsi innowiercy, którzy od króla Zygmunta Augusta otrzymali wolność wyznania, używali najprzód kościoła katolickiego do swego nabożeństwa oddał im ten kościół starosta człuchowski Stanistaw Latalski po r. 1550. R. 1599 na rozkaz króla Zygmunta wynieśli się na ratusz, gdzie w górnej części nabożeństwo odprawiali. Kiedy w r. 1697 spalił się ratusz, pozostawali dłuższy czas bez odpowiedniego domu modlitwy, gdyż władza budowy nowego kościoła nie dozwalała. Dopiero w roku 1706 stanęła ugoda czyli raczej zezwolenie ze strony władzy biskupiej, że mogli sobie na ratuszu tak jak przedtem miejsce urządzić. Tymczasem oni z ratusza uczynili całkowity nowy kościół, wieżę zbudowali i dzwony wstawili. Na potrzeby ratusza zaś przeznaczyli małe miejsce pod wieżą, a władza biskupia wytoczyła proces. Pokilkakroć też wydawano dekret, żeby obalić kośc. jako nieprawny; nawet komisye z kilku szlachty i duchowieństwa zjeżdżały r. 1722 i 1723, żadnego gwałtu jednak nie uczynili, aż dopiero w tymże roku 1723 uproszony król August ujął się za protestantami i pozwolił używać podstępnie wybudowanego kościoła. Z luterskich pastorów znani są Ambroży Rosenow roku 1557, Jan Lassenius, właściwie Łasiński, polak, z szlacheckiej rodziny pochodzący, uczył się w Witenberdze, był tu około r. 1600; syn jego także Jan Lassenius pełnił urząd pastora luterskiego u św. Łazarza w Gdańsku; tego zaś syn Jan Lassenius bardzo się odznaczył i wiedzą niemałą był doktorem teol. , profesorem w Magdeburgu, w końcu nadwornym proboszczem w Kopenhadze, pism wydał różnych drukiem 36 i podróżami, poselstwami po całej niemal Europie bywał w Paryżu, Wiedniu, Berlinie, w Holandyi, Anglii, Hiszpanii, Portugalii, Włoszech, Danii, urn. 1692; Henryk Biesenthal około r. 1610, Jerzy Alberti, Jerzy Heyseus 1630, Jan Reuter 1640, Walenty Krysztof Listius 1650, Joachim Willich 1654, Marcin Vanselow 1658, Dawid Schramm 1661, Mikołaj Froböse 1667, Krzysztof Vogt 1706, Andrzej Lobitz 1707, Maciej Wend 1717, Andrzej Haniach 1735, Krystyan Fryderyk Schultz 1749, Jan Brintemeyer 1765 Gödtke, Kirchengeschichte der Stadt Friedland w Archiv fur Vaterländ. Interessen VII 855. W szkoły jest m. Fr. należycie zaopatrzone. Istnieją tu kilkoklasowa szkoła element. katol. , druga element. daleko liczniejsza protestancka wyższa szkoła dla dziewcząt, seminaryum nauczycielskie protestanckie, w nowszym czasie założone, r. 1868 liczyło 1 dyrektora, 4 nauczycieli, 75 uczniów. Wreszcie temi dniami na dobre zakładają progimnazyum, które licznych już ma uczniów, bo powstało z wyższej dawniejszej szkoły miejskiej realnej. Parafia frydlandzka liczyła r. 1867 dusz katol. 1736, posiadała 5 filij w Buchholcu, w Strzeczonie Stretzin, Wierzchowie Firchau, Sztymbornie Steinborn i w Jęczonkach Jensnick. Dawniej istniały jeszcze kościoły we wsi Brzeźnie Briesen, rozebrany r. 1818, i w Marienfelde, wcześnie zabrany pzzez innowierców. Szkółki parafialne katolickie były tu r 1868 oprócz Frydlądu 3 w Sztymbornie 38 dzieci, w Jęczonkach 35, w Wierzchowie 37. Do protest. szkół chodziło dzieci katolickich 17 w Strzeczonie, 24 w Buchholcu, 8 w Brzeźnie, 18 w Nowem Gronowie. Kś. F. Frydląd Marchijski, niem. Mark. Friedland, 1. miasto w Prusach zachodnich, pow. wałecki, leży na niskim gruncie torfiastym i bagnistym; powiadają, że to miejsce niegdyś było jeziorem. Dokoła rozciągają się prawie tylko lekkie i piaszczyste wyżyny, które przezorni mieszkańcy z wielką mozolnoscią uprawiają. Z północy, zachodu i południa ciągnie się granica prowincyi pomorskiej i brandeburskiej w odległości zaledwie półmilowej. O założeniu miasta jako i w ogóle o dawniejszych jego czasach niewiele wiemy. Tyle tylko pewna, że leżało w dawniejszem starostwie drahimskiem i że było za polskich czasów własnością prywatną tutejszych obszernych dóbr frydlądzkich. Pobliższe majątki ziemskie należały do tych dóbr. Odznaczało się też m. Fr. bardzo obszernym handlem, którym jak zwykle żydzi się zajmowali. Główny trakt handlowy z Berlina do Królewca przechodził wtedy przez Fr. Zewsząd znoszono tu i przywożono w ogromnej ilości skóry, pióra, mianowicie do pisania lotki, tam zowią skrzydlaki, miód i wełnę. Skrzydlaków czyli piór do pisania skupywano tu z Pomeranii, z prowincyj nadbaltyckich pruskich, rosyjskich, aż z pod Rygi i Petersburga w roku co najmniej za 100, 000 talarów, które potem starannie sortowano i z niemałym zarobkiem dalej na zachód odstawiano. Miodu skupywano przez rok około 12000 centnarów centnar wtedy po 8 tal. , najwięcej z Pomeranii. Daleko wyższe sumy osięgał handel wełną. Daleko i szeroko znani byli podówczas żydowscy kupcy z Fr. Wtedy miasto Fr. liczyło żydów 1500. W nowszych czasch, kiedy stosunki handlowe bardzo się zmieniły, największa część bogatych kupmarki kramne dwudniowe na rok; jednodnio we są na bydło i konie, targ co sobota. Po wiat frydlandzki w okr. reg. królewieckim ma 16 mil kw. 87, 993 ha. i 45000 mieszk. ; wła dze powiatowe w Domnowie; ważniejsze miejscowocśi Bartoszyce, Sępopol, Glommen, Woeterkeim. J. B. Frydląd, ob. Fyrląd. Frydman, niem. Friedmana, wś na Podhalu spiskiem Węgry, na pograniczu Galicyi z Węgrami, w dystrykcie niedzickim, w dorzeczu Dunajca, naprzeciwko Dębna ob. i Maniów ob. , nieopodal ujścia rzeki Krzęcina do Dunajca. Obszar frydmański od płn. wsch. przytyka do Dunajca, od płn. zach. do rzeki Białki, od płd. zach. do obszaru wsi Krempachu; od płd. graniczy z górami Branisko 879 m. , z Dursztynem i Łapszami Niźniemi, od wschodu z Falsztynem. Wzniesienie wsi 1 krzyż na płn. zach. , na brzeżku, nieopodal ujścia Białki do Dunajca, 531 m. ; 2 miejsce 300 m. od wsi na zachód, na brzegu zachodnim potoku Krzęcina, płynącego od. Krempachu, 539 m. ; 3 kapliczka po południowej stronie pomienionego potoku, przy drodze do Krempachu, 549 m. ; 4 droga ku Branisku, stopy pierwszego brzeżka, 400 m. na południe od wsi, 540 m. Pierwotnie może osada niemiecka. Posiada piękny kościół murowany. Według podania ma być bardzo stary, bo z r. 1073. Pierwsza atoli pewna wiadomość o istnieniu tej osady napotyka się na początku wieku czternastego, r. 1320. Należała ona do dóbr mistrza Kokosza ob. Frankowa Mała i Wielka. Mała nawa czyli prezbiteryum ma sklepienie ostrołukowe, a zatem ze znacznie późniejszego czasu. Okna i kamienne ich ozdoby odpowiadają wtóremu okresowi 1300 1420 budownictwa ostrołukowego. W r. 1587 objęli go protestanci ewangieliccy, 1640 r. odebrali go napowrót katolicy za staraniem proboszcza spiskiego Władysława Hoszutotego. W r. 1683 Jan III, wracając tędy z wyprawy wiedeńskiej, miał się przyczynić do jego ozdobienia, odprawiwszy w nim nabożeństwo dziękczynne ob. Br. Gustawicz. Wycieczka w Czorsztyńskie. Warsz. 1881. W r. 1708 zgorzał kościół frydmański; odbudował go pleban miejscowy Michał Lorenz 1751 1769, tamże w kaplicy swej pochowany. Od r. 1742 poczynają się metryki. R. 1781 spłonęłą wieża kościelna. Była ona wyższą od dzisiejszej i miała u góry naokoło ganek, z którego pozostały kamienne kroksztyny. Dzwony wszystkie są z XVIII wieku 1732, 1735, 1762, 1764 i 1786. Monstrancya gocka z r. 1643 jest darem Andrzeja Paloczaja. Do łac. parafii frydmańskiej wchodzą Frydman, Falsztyn i Równa, ogółem 1228 dusz rz. kat. , 4 prot. , 160 szyzm. , 39 żydów, z czego na Frydman przypada 1086 dusz rz. kat. , 4

Frydląd Marchijski

Frydląd nad Łyną

Frydląd Marchijski

Frydląd

Frydman