Jest jeszcze kaplica św. Anny przy szpitalu św. Ducha, który ufundował proboszcz kapituły tutejszej Arnold von Datteln. R. 1873 usługiwały tu na stałe chorym siostry N. M. Panny, przez biskupa Kromera w r. 1583 założone Dawniej istniały jeszcze kaplica i szpital św. Jerzego, ale w przeciągu niekorzystnych czasów zaginęły. Nowy protestancki kościół został poświęcony r. 1862, pastorowie czynni od r. 1834. Do tutejszej kapituły należy 2 prałatów, proboszcz kapitulny, dziekan i 8 kanoników. Seminaryum kleryków znajduje się w pobliskiem Braniewie, pierwotnej stolicy biskupiej. Klerycy przybywają tu do usług duchownych na większe uroczystości. W mieście jest lekarz, apteka, szkoły miejskie, wyższy zakład naukowy dla dziewcząt, w który. n także siostry N. M. Panny fundacyi Kromerowej naukę udzielały. Najbliższa stacya kolei żel. znajduje się w Braniewie o 1 1 4 mili odległem, dokąd wiedzie trakt bity; inny trakt bity prowadzi na południe w stronę do wsi Rautenberg. Jarmarków bywa 8 w roku, 4 na bydło i konie i 4 kramne. Port mały założony w r. 1675. W pobliżu młyn, tartak, przędzalnia lnu, kilka pieców wapiennych i browarów. Rybołóstwo na zatoce w ostatnich czasach podupadło. Drzewo wywożą morzem do Hamburga i Bremy. Mąka i piwo rozchodzą się szeroko po okolicy. Z historyi miasta znane są niektóre ważniejsze szczegóły. Najprzód co do początku i założenia powiadają, że tam gdzie teraz na górze jest katedra, znajdował się od najdawniejszych czasów zamek obronny zamożnej pruskiej rodziny. Także 4 W pobliżu leżące zamki Tolkmicko, Johannishof, Schafsberg i Sonnenberg były jej własnością. Zamek we Fromborku nosił nazwę Pasloci. W chwili gdy krzyżacy poczęli tu rozszerzać swoje panowanie, mieszkał tu Henryk de Castro alias Pasloci z żoną swoją Gertrudą, jak ich nazywają najstarsze dokumenta. Ale zapewne są to nazwy późniejsze, przybrane przy chrzcie, bo kroniki jeszcze podają, że mieli nosić nazwę Supana, t. j. po prusku rodzina znakomita, szlachetna. Są dość pewne wskazówki, że pierwszy biskup warmijski Anzelm pozyskał tę rodzinę dla wiary chrześciańskiej. Za co wdzięczna podarowała wszystkie te posiadłości biskupom warmijskim albo raczej kapitule, która rzeczywiście przez wszystkie czasy aż do pruskiej okupacyi Frombork wraz z okolicą posiadała. Z powodu że mniej obronne Braniewo kilkakrotnie zburzone zostało przez prusaków, przeniesiono tu na ten zamek stolicę biskupią i katedrę około r. 1278 za drugiego biskupa warmijskiego Henryka I. Niebawem zaczęli się osiedlać różni rzemieślnicy i kupcy około zamku biskupiego. Byli to głównie osadnicy z Lubeki, którzy takim sposobem początek dali tutejszemu miastu. W rzeczy samej założył miasto F. wspomniony bisk. Henryk I, przywilej zaś nadał dopiero jego następca Eberhard r. 1310. Urządzone było miasto na lubeckiem prawie. Na całym obszarze ziemi, który dotąd trzymali, mieli wolny użytek, tylko łowienie bobrów, kopanie złota, srebra, soli i innego kruszca wyjąwszy. Od sądów dawali biskupowi 1 3 dochodów, a od włóki po 1 wiardunku unum fortonem denariorum. Wolne otrzymali 4 włóki. Także wolne było od czynszu błoto obszerne ciągnące się nad zatoką Świeżą stagnum recens powyżej rzeki Bawa. Imię tego nowego miasta Frombork, po niem. Frauenburg, wywodzą niektórzy osobliwie dawniejsi pisarze od owej pani Frau Gertrudy i jej zamku Burg, który to była podarowała kapitule, także Frombork znaczyłby po naszemu Kobiecy gród. Nie zgadza się to jednak z prawdą. Przeciwnie niemieckie imię Frauenburg wywodzić należy od głównej patronki N. M. Panny, na której cześć, jak widzieliśmy, katedra tutejsza ufundowana została. Nazwy podobne wzięte od N. M. Panny bardzo są zwyczajne za krzyżaków, jak np. Marienburg Malbork, Marienwerder Kwidzyn, Marienau, Marienfelde, Mariensee itd. Oznacza tedy Frombork tyle co Gród Maryi. Jako miasto F. wraz z okolicą należało od najdawniejszych czasów do warmijskiej kapituły, ztąd także wynika, że kapituła utrzymywała dla zarządu dóbr swoich w F. osobnych wójtów, po niem. Vögte. Najstarsi kapitulni wójtowie fromborscy znani są przed rokiem 1442 Piotr Heyne i Henryk Faber. W wojnie 15letniej miasto F. wiele ucierpiało i od swoich i od obcych. Najprzód wiele szkody zadali mu krzyżacy. R. 1454 komtur elbląski Henryk Reuss von Plauen nie wiadomo z jakiej przyczyny, gdyż kapituła tutejsza bardzo sprzyjała krzyżakom dnia 11 grudnia z wojskiem naszedł F. , miasto zajął, domy popalił, splądrował, mieszkańców kilku zamordował, kanonikom co mieli zabrał. Następnie sama kapituła wiele nieszczęść i spustoszenia na miasto sprowadziła. A to takim sposobem, że choć cała okolica z Braniewem i innemi miastami poddała się Polsce, ona jedyna obstawała za krzyżakami. Wtedy namiestnik pruski Janusz von Baysen pismem danem w Elblągu d. 27 lipca 1455 r. pozwolił Janowi Szalskiemu, dowodcy czechów, żeby to miasto zajął i ukarał. Co też Jan Szalski zaraz wykonał, połączył się z oddziałem wojska gdańskiego pod burmistrzem gdańskim Marcinem Candeler, miasto napadli, zabrali, splądrowali, kanoników bez wyjątku uwięzili, kurye spalili, wieże i baszty z których się bronili, poburzyli. A i kościół katedralny do szczętu sponiewierali. W skardze swojej, którą później księża kanonicy wygotowali, piszą o tern; że ich katedra stała się lupanar publicum, equorum stabulum, diversorii locus. Dopiero w r. 1466 po zawartym pokoju toruńskim wydali czesi ten kościół katolikom. R. 1461 mieszczanie z Braniewa, którzy poprzednio czechów i Szalskiego z murów swoich byli wyparli, połączyli się z licznymi zastępami krzyżaków, żeby im i F. odebrać, miasto napadli i oblegali; tymczasem oddział wojska polskiego przez Holąd i Ornetę Wormditt nadciągnął d. 5 października i ich zamiar udaremnił. R. 1462 w miesiącu lipcu sam mistrz krzyżacki z trzechtysiącznem wojskiem, do którego 300 uzbrojonych mieszczan braniewskich się przyłączyło, ponownie zaczął F. oblegać, w zamiarze, jak udawał, żeby kościół katedralny czechom odebrać. Cichaczem jednak zamyślał i on zamienić go na fortecę, i tylko się spierali ze sobą w obozie, ktoby w tej nowej fortecy dowodził. Wtem na rozkaz króla Kazimierza przybył na pomoc Piotr Bunin z wojskiem i F. dla polaków zachował. Krzyżacy, pierzchając, utracili 300 ludzi. R. 1626 Gustaw Adolf opanował F. i trzymał w swojej mocy aż do r. 1629, kiedy go napowrót oddać musiał polakom; tylko port morski i cały brzeg zatoki Swieżej trzymał jeszcze do r. 1635. W czasie drugiej wojny miasto znowu było zajęte przez szwedów. R. 1656 gdy w Malborku, Elblągu i Toruniu powietrze panowało, Karol Gustaw schronił się tu i przemieszkał z małżonką. Istniała przy katedrze szkoła utrzymywana przez kapitułę od samego początku. Podług dokumentu elekcyjnego tutejszej kapituły z r. 1260 jeden z kanoników jest przełożonym tej szkoły. R. 1297 znany jest scholasticus Volquinus, r. 1308 1317 Bertold Ton Schonenfeld. Później przewodniczą rektorowie szkoły r. 1426 jest rektorem Maciej v. Reddin, r. 1448 Henryk Sander z Fromborka. Pobożne legaty na rzecz szkoły czynili Henryk von Sonnenberg 1393, Arnold von Ergesten 1407, Hermannus de Mundo 1422. Od pierwszych zaraz czasów także niektórzy chłopcy mowy pruskiej uczęszczali do tej szkoły, jak czytamy w aktach warmijskich z XV wieku De Pruthenis. Noverint universi, quod ecclesia Wormiensis ab antiąuo habuit mandatum et statutum apostolicum, quod dominus ordinarius debet conservare duodecim pueros prutthenioales et educere eos in litteris sive scripturis in castro Heilszpergk pro populo sue ecclesie, pro prothenis, perpetuis temporibus. Similiter et canonici ejusdem ecclesie, existentes in sua residencia sc. Frombork, unusquisque habet educere puerum in curia sua lingua prothenicali, ut populum sibi subditum, de quo vivunt, habeant eos docere et educere katholica fide et ne pereant in animabus eorum. Więcej szczegółów o szkole patrz Beckmaun De rei schoiasticae ac litterarum in Warmia origine ac progressu commentatio w Indices Lycei Hosiani w Braniewie 1857 i 1861. Porównaj Monumenta hist. warm. Zarański zowie From bork Narzyce. Kś. F. Fronau, Fronov niem. , ob. Wronie, pow. chełmiński. Fronopol 1. lub. Kirywiczki, fol w. nad strumykiem, pow. wilejski, o 77 w. od Wilejki, 3 okr. adm. , gm. Gruzdowo; 1 dm, , 10 mk. kat. 1866. 2. F. , fol w. pry w. , pow. wilejski, 1 okr. adm. , przy drodze pocztowej z Wilna do Mińska, 1 dm. , 20 mk. 1866. Fronza niem. , ob. Frąca. Fronzke niem. , wś, pow. prądnicki, par. Łącznik, 17 osad, 377 m. rozl. Frowuń, niem. Frauenhain, wś, pow. oław ski, przy drodze z Olawy do Grotkowa, par. kat. Osiek, ma kościół paraf. ewang. , słynie z uprawy lnu. F. S. Frumosa, wś, pow. kimpoluński, o 7 kil. od st. p. Warna, z cerkwią parafialną grecką nieunicką. Frumosa, inaczej Kaguł ob. . Frumosul, rz. na Bukowinie, lewy dopływ Mołdawicy. Fruniłów potok, na mapie Galicyi Kummersberga karta 39 Fornelowem zwany. Wytryska w obr. gm. Kadobny w pow. kałuskim, w północnej jej stronie, w lesie Walepczyźnie. Płynie na wschód; opływa połud niowe stoki wzgórza Szynkarską zwanego 368 m. ; przechodzi w obręb gm. Kropiwnika, płynie parowem popod wzgórze Kropiwnik 336 m. ; poczem zrasza łąki Mościsk i w tej wsi, po 11 kil. biegu, wpada z lew. brz. do Kropiwnika. Br. G. Fraszów, kol. i folw. dóbr Rypin, pow. sycowski. Fryba, niem. Fribbe, mała rzeczka w Prusach zachodnich, latem zwykle wysycha, ale po ulewach, mianowicie na wiosnę, wiele ma wody i bardzo bystro pędzi. Początek bierze w powiecie toruńskim z wielkich jeziór chełmżyńskich, sciąga ku sobie po obu stronach wodę z okolicznych gruntów w odległości nieraz dalej niż milę, płynie w kierunku północnozachodnim przez uprawne pola, przechodzi do powiatu chełmińskiego i wpływa nieco powyżej Chełmna przez t. z. Trynkę do Wisły. Długość jej biegu wynosi około 3 mile. Do zakładania młynów i t. p. nie jest odpowiednia z powodu swego wyschnięcia. Pół mili przed ujściem wpływa do Fr. koło wsi Grubna drug a podobna rzeczka albo raczej kanał przekopywany i po różnych jeziorach i strugach prowadzony; także latem wysycha. Początkowo miał on służyć do osuszenia błota t. z. Kabilanka i Fulza, które leży na południe papowskiego folwarku w pow. toruńskim. Kierunek jego Frombork Fronau Fronopol Fronza Fronzke Frowuń