chodzi przez wś Clementsfahre, licznemi odnogami uchodzi do zatoki Świeżej; r. 1853 przy Mątwach groblami w znacznej części zatamowana, jest miałka, miejscami mało co nad 4 głęboka, dla zwyczajnych berlinek od tego czasu niespławna, po obu stronach groblami zabezpieczona; łacha sztubska Stubasche Lache, dawniej odnoga przy ujściu Bogaty, od niejakiego czasu zatamowana; panieńska łacha Jungfersche Lache; fersztnowska łacha; Wisła elbląska Elbinger Weichsel, odnoga Wisły, która się odłącza przed Gdańskiem do Świeżej zatoki; nad samem jej ujściem pas przy wąski na Kępach należy do elb. powiatu, na którym są 2 wioski nieco odosobnione od reszty powiatu, zwane po niem. Grenzdorf A. i B. Jeziora znajdują się 2 w powiecie 1 Druzno Drausensee na południe od m. Elbląga, tylko w północnowschodniej części należy do powiatu, z której coraz bardziej zarasta. Sławne jest z wielkiego połowu ryb i różnego ptastwa, osobliwie dzikich kaczek. Nowy kanał elbląskomazurski Eibingoberländischer Kanal wpływa do Druzna, tak że wszystek handel wodny z Mazurami itd. przechodni przez to jezioro. 2 Świeża zatoka Frisches Haff zajmuje ogółem mil kwadr. 15, 62, należy w 1 6 części do powiatu, którego północną granicę na długości mil 4 i pół stanowi; szlamem pochodzącym z rz. Nogaty, Elblągu i Wisły coraz bardziej się zamula; przed 1500 laty sięgała aż po miasto Elbląg, od którego obecnie 3 4 mili odległa. Na wschód pod miastem Tolkmickiem, gdzie góry stromo spadają, jest znacznie głębsza; pod tern miastem zbudowano od r. 1862 do 1864 mały port dla morskich statków, długi 60, szeroki 18, głęboki 6. Inny port znajduje się przy ujściu rz. Elbląg Elbinger Fahrwasser. Klimat tutejszych stron musiał być niegdyś daleko łagodniejszy; jeszcze z r. 1546 jest pewna wiadomość, że około Elbląga wino na dobre hodowano. Teraz tylko nazwa gór winnych Weinberg się zachowała. Ludność powiatu rozpada się, najprzód co do wyznania r. 1867 liczono katol. 11820, luter. 50, 000, reform. 452, menonitów 1967, baptystów 318, żydów 505 w samych miastach 500. Narodowości prawie bez wyjątku są niemieckiej. Miasta znajdują się 2 w pow. , Elbląg i Tolkmicko Tolkemit, wiosek 94, dóbr i folwarków 85. R. 1861 liczono w pow. domów mieszk. 5842 na 1 milę kwadr. domów 452, na 1 dom mieszk. mieszkańców 10, innych budynków stajen, gumien itd. 2220. Publiczne gmachy kościołów i kaplic do nabożeństwa 28, szkół 82, szpitali dla chorych i ubogich 33, dla administracyi 50, dla miejscowych zarządów i dla policyi 112, dla wojska 6, ogółem publ. gmachów 311. Pojedyńczych posiadłości 3674, obszaru ziemi do nich należącej mórg 208, 524 na 1 posiadłość przypadało mr. 57; ogrody zajmowały mr. 4278, role orne 83001, łąki 64, 613, pastwiska 25, 669, bory 37, 897. Około 2 3 wszystkich posiadłości znajdowało się w ręku włościan, reszta mniej więcej dobra szlacheckie; dóbr rycerskich 20 z obszarem mr. 220, 230; posiadłości gburskich z własną uprzężą 1126, mórg miały 120, 669; posiadłości gdzie nie można utrzymać uprzęży 1733, z obszarem mr. 12733. Bydła rogatego było sztuk 14490 na 1 milę kw. sztuk 1114 i to wołów 1166, buhajów 387, krów 9089 na 1 milę kw. sztuk 738, 1 sztuka na 6 i pół osoby, cieląt 3415, świń 6604 na 1 milę kw. 511, 1 sztuka na osób 9, owiec 8367 na 1 m. kwadr. 648 i to merynosów 5460, na pół uszlachetnionych 607, owiec zwyczajnych Landschafe 2300, kóz 808. Pod względem przemysłu, rzemiosł i zatrudnień w r. 1867 liczono piekarzów 53, cukierników 10, rzeźników 40, rybaków 32, ogrodników 13, balbierzy 18, fryzyerów 4, garbarzów 8, fabrykantów mydła 2, zdunów 57, szklarzów 17; mularzy majstrów 8, czeladników 100, uczniów 37; cieśli majstrów 10, pomocników 232, uczniów 29, dekarz 1, studniarz 1, kominiarzów 3, kołodziejów 51, fabryki wozów 2, cieśli okrętowych 7, pomocników okrętowych 120, ślusarzy 31, podobnych wyrobników 10, kotlarzy 2, lejarnia clzwonów 1, blacharzy 15, złotników 6, fabryk instrumentów muzycznych 3, chirurgicznych 1, matematycznych 2, zegarmistrzów 8, fabryki knotów 2, powroźników 12, farbierzów 8, szewców 237, rękawiczników 4, kuśnierzów 20, siodlarzów 22, krawców męzkich 171, żeńskich 28, pasamoników 4, modniarek 17, złotem itd. haftujących 4, stolarzy 124, bednarzów 66, fabryk sprzętów różnych drewniaI nych, łyżek itd. 10, koszykarzów 8, tapicer 1, fabrykantów parasoli 2, tokarzów 19, grzebieniarzy 4, szczotkarzy 10, introligatorów 16, przędzalnie wełny 2, tkackich warsztatów na bawełnę 84, na płótno 92, na wełnę 4, warsztatów, któremi się dodatkowo zajmują po wsiach nie z rzemiosła 2000, fabryk szkarpet 3, folusz 1, zakładów do bielenia nici, płótna 4, farbiarni 9, giserni, fabryk żelaznych machin 4, hamerni 11, fabryka szpilek 1, wyroby sprzę tów bronzowych, miedzianych 1, wyrobu wapna 5, cegielni 20, młynów do wyrabiania gipsu, cementu, asfaltu 4, młynów olejowych 4, fabryka zapałek 1, młynów garbarskich 3, fabryka wyrobów forniturowych 1, fabryki świec 3, fabryka mebli 1, papiernia 1, młynów wodnych 14 o gankach 38, wiatraków 20, ho lenderskich młynów 22, młynów siłą zwierzę cą pędzonych 24, parowych 3, fabryki kroch malu 2, tabaki 5, browarów 9, gorzelni 17, fabryka wód mineralnych 1, lekarzów 18, denI tystów 2, aptek 8, weterynarzów 4. Dróg komunikacyjnych posiada pow. elbląski podostatkiem. 1 Wodne drogi są liczne z pomiędzy rzek wiele jest spławnych, niektóre nawet dla większych statków, jako rz. Elbląg i Nogat, inne przyjmują pomniejsze łodzie i tratwy, np. łacha panieńska Jungfersche Lache, Tyna aż do wsi Dreispring i Fiszewa. Długość tych wodnych dróg wynosi około 8 mil. Nadto są 2 kanały Krafulski kanał kosztem m. Elbląga zbudowany 1495 r. , łączy Nogat z rz. Elbląg; drugi kanał elbląskomazurski Elbingoberländischer Kanal nowo teraz otworzony, choć nie dochodzi powiatu, jednak ułatwia komunikacyą, ponieważ się styka z elbląskiem jeziorem Druznem o ruchu handlowym po tych drogach wodnych ob. powyżej przy m, Elbląg. 2 Bite trakty jedne są stare, jako z Elbląga do Królewca i z przeciwnej strony do Malborka z roku około 1810, z Elbląga do Pr. Holądu od r. 1830. Długość tych dróg wynosi przeszło 7 mii. Nadto postanowiono r. 1862 nowe drogi sypać z Elbląga do Nowodworu Tiegenhof, do Młynarów Mühlhausen, do wsi Rückfort i na Szynwałd do Tolkmicka Tolkemit. Długość tych ostatnich traktów miała wynosić przeszło mil 9. 3 Kolej żelazna zwana wschodnia Konigl. Ostbahn z Berlina do Królewca ukończona została w elbląskim powiecie roku 1852. Przechodzi przez powiat w długości więcej nieco niż 3 mile; utrzymuje tu 2 stacye Elbląg i Giildenboden. Na stacyi Elbląg z r. 1861 taki jest obrachunek osób przybyło 67220 dziennie przecięciowo 184, odjechało 65024 dziennie 178, towarów różnych przywieziono cent. 316, 692, odesłano 215, 777; dochodu od osób tal. 51666, od towarów 82026, nadzwyczajny wziątek talar. 1549, ogółem dochodu tal. 135, 241, wydatku na urzędników itd. tal 6879. Później rueh się powiększył, np. roku 1867 przybyło osób 79667 dziennie 218, ogólnego dochodu było tal. 174, 971. W Giildenboden przybyło r. 1867 osób 25955 dziennie 71, ogólnego dochodu tal. 44698. 4 Poczty istnieją w liczbie 5 w Elblągu I klasy, wyższych urzędników 11, niższych 12, służby listonoszów itd. 14, w Tolkmicku, we wsi W. Mausdorf, we wsi Trunz i Giildenboden. Szkoły stosunkowo są liczne w powiecie; wyższe, gimnazyum, szkoły realne, rzemieślnicze, pensyonaty znajdują się w dostatecznej ilości w mieście Elblągu; po wsiach są zwykłe szkoły elementarne. Statystyka z r. 1863 podaje w Elblągu ogółem szkół 10, nauczycieli 31, nauczycielek 11, uczniów 1434, uczennic 1421; prywatne 3 szkoły nauczycieli 2, nauczycielek 5, uozni 69, uczennie 89. W Tolkmicku 2 szkoły, nauczycieli 5, uczniów 209, uczennic 207; po wsiach szkół 66, nauczycieli 69, uczniów 2839, uczennic 2795. Co do wyznań było szkół kątol. 8, ewang. 75. Wyznania i kościoły 1 Katolicy posiadają 3 kościoły parafialne w Elblągu św. Mikołaja, w Tolkmicku i Nowejcerkwi Neukirch. Dawniej za polskich czasów istniał jeszcze klasztor we wsi Kadynach Cadinen, kaplica cmentarna św. Antoniego Padewskiego w Tolkmicku teraz Najśw. Serca Jezusowego, zbudowana r. 1738 przez prob. tolkmickiego Jana Szwana i kaplica św. Jakóba w Kickelhof przy Kadynach. Klasztor w Kadynach fundował Teodor von Schliewen, ówczesny właściciel tych dóbr r. 1683 i oddał go oo. bernardynom z Warszawy. Istnieli tu ci ojcowie aż do r. 1826, kiedy przez rząd pruski zniesieni zostali. Teraźniejsze nazwane powyżej 3 kościoły parafialne stanowią dekanat elbląski, nowo utworzony r. 1841; należy do niego jeszcze po za powiatem elbląskim będący kościół paraf. w Pr. Holądzie. R. 1873 służbę Bożą pełniło w tym dekanacie 4 proboszczów 1 dziekan, kapelanów i innych duchownych 6; komunikujących było w Elblągu 3654, w Holądzie 206, w Tolkmicku 2030, w Nowej cerkwi 1055. 2 Także i dla protestantów urządzona jest t. zw. superintendentura elbląska; obejmuje ona li tylko gminy w powiecie tutejszym położone. E. 1870 było parafij 12, filia 1 i to w Elblągu parafia św. Trzech Króli, św. Anny i Bożego Ciała, po wsiach reszta w Przezmarku, w Pomorskiej wsi Pomehrendorf, w Łęczach Lenzen z filią Dorbeck, we wsi Trunz, Zeyer, Panna Jungfer, Fersztnowo, W. Mausdorf i Neuheide. Pastorów pracowało przy tych kościołach 17. 3 Menonici wydaleni z Holandyi tu się osiedlili. Początkowo zamyślali osiedlić się w mieście Elblągu, ale r. 1550 rada protestowała, zaczem król Zygmunt August im zabronił. Tern liczniej zamieszkali teraz po wsiach na nizinach, R. 1772 liczono ich przeszło 13000, obszaru żyznej ziemi w nizinach posiadali mórg 2177. Jak od początku uczyli, tak i teraz tu uczą, że nie wolno jest chrzcić małych dzieci, służbę wojskową pełnić i przysięgę składać. Urzędy zresztą uznawają, czego pierwotnie nie czynili. Po okupacyi król Fryderyk W, r. 1780 zwolnił ioh od służby wojennej za polskich czasów zawsze wolnymi byli, ale corok musieli płacić na zakład kadetów w Chełmnie tal. 5000. W nowszych czasach różnemi ustawami starano się pociągnąć menonitów do tej służby, ale oni zawsze się wytrwale opierali; statecznie idą teraz w sołdaty, ale pełnią tylko podrzędne, pomocnicze stanowiska pisarzów itd. ; broni nigdy do rąk nie wezmą. Posiadają w powiecie 3 zbory czyli gminy w mieście Elblągu od roku 1852 i zdawna we wsi Ellerwald i Rosenort. 4 Baptyści w tern są pokrewni menonitom, że także chrzcą tylko dorosłych; natomiast pełnią służbę wojenną i składają przysięgę. Zdawna tu już osiedleni, nie potrafili się jednak rozsze

Elbląg