prawa bicia monety, aniżeli dla zysku wybił j małą liczbę talarów podwójnych, półtoracznych, w kształcie czworograniastym, w rodzaju szwedzkich klippingów, a niemniej cokolwiek talarów, półtalarów i ortów. Z monety zdawkowej wybijano tylko 2groszówki w dość znacznej ilości. Wszystkie powyższe monety są z r. 1651 i mają znak myncarza W. v. E. Z lat następnych znany jest tylko dukat elbląski z r. 1653 z literą N. H. , Mikołaja Henninga, który też za nowej wojny szwedzkiej myncarzem pozostał. Wówczas tak miasto jak i szwedzi wybijali różne rodzaje monet, jako to portugały 10dukatowe, dukaty podwójne i pojedyncze, talary, orty, szóstaki i szelągi, wszystko pod stęplem Karola Gustawa z lat od 1656 do 1659. Po zajęciu Elbląga przez wojska polskie mennica tutejsza ciągle była czynna aż do abdykacyi Jana Kazimierza; wybijano dukaty, orty i szelągi. R. 1665 przyjęto nowego myncarza, który kładł cyfrę J. P. ; nazwiska jego atoli dotąd nie odkryto. Za panowania Michała Korybuta przyjęto za myncarza Krysztofa Szulca, który na monetach kładł cyfrę swoją C. S. ; wybijano sztuki dwudukatowe, dukaty pojedyncze, talary i półtalary; wszystkie bardzo rzadkie, dziś się po bajecznie wysokich płacą cenach. Oprócz tego wybijano w ciągu lat 1671, 1672 i 1673 szelągi. Za Jana III, Augusta II mennica zupełnie była bezczynną. Za Augusta III w roku znowu w ruch wprowadzona była, gdy brak drobnej monety dotkliwie dawał się we znaki. Przyjęto wtedy Karola Henr. Schwerdnera, który kładł swoje głoski C. H. S. ; roku Henryka Siliusza, którego głoski są H. W. S. ; r. 1762 Justusa Karola Schrodera, który się oznaczał literami J. C. S. ; r. 1763 był myncarzem Fryderyk Ludwik Stieber, głoski jego na monetach F. L. S. W ciągu tych ostatnich lat istnienia mennica elbląska była bardzo prześladowaną. Gdańsk mianowicie wszelkiemi sposobami starał się ją zdyskredytować. Rzeczywiście zaś była ona równie dobrą jeżeli nie lepszą od gdańskiej. Mimo to ciągle w Prusach i Gdańsku była wywoływaną, tak że nawet niektóre orty musiano przebijać, na których potem dodawano dla nadania im kursu secunda reductio. Na dokuczanie gdańszczan została wreszcie mennica elbląska zamkniętą r. 1763. Podług Encyk. Orgelbr, ; pruscy historycy Elbląga nie wspominają zgoła o tej mennicy. Elbląski powiat nowo utworzony został r. 1818 z 5 osobnych części, do których należą terytoryum m. Elbląga, dawniejszy pow. tolkmicki Domänenamt, miasto Elbląg i 2 klucze rycerskich dóbr Kadyny z wsią Rehberg i Hansdorf; leży między 36 47 i 37 19 wsch. długości a 54 5 i 54 21 północnej szerokości; styka się na wschód z pow. braniewskim i holądzkim, na południe z holądzkim i malborskim, z zachodu z malborskim i gdańskim, z północy jest granicą zatoka Świeża Frisches Haff i część pow. braniewskiego. Postać ma nieregularnego czworoboku. Rozciągłość z północy na południe wynosi mil 3 i pół, ze wsch. na zachód mil 4 i pół. Obszaru jest mil kwadr. 13. 96, z których odpada na zatokę Swieżą mil kwadr. 2. 71; ludności 65. 115. Ze względu na powierzchnię ziemi rozpada się na t. zw, góry Höhe i na niziny Niederung. Górzysta okolica, ciągnąca się na wschód do braniewskiego i holądzkiego powiatu, zajmuje mil kw. 5. 98, ma znaczne bory, pięknie położone, romantyczne okolice, grunta miernego urodzaju, spada zwolna na zachód do jeziora Druzna i rz. Elbląg, na północ jest bardzo spadzista ku zatoce; największa wysokość wynosi tu na górze t. zw. Maślanej Butterberg pod wsią Trunz 632. Zasiewy i żniwa są nięco późniejsze niż na nizinach, gospodarstwo po większej części 4polowe; hodują pszenicę, żyto proboszczowskie, hiszpańskie, kampińskie, jęczmień, owies, groch, wykę, bob, wilczyn lupinę, koniczynę, lucernę, rzepik, len, kartofle. Niziny zajmują mil kw. 5, 27, stanowią część żyznych żuław nadwiślańskich Weichseldelta; z wyjątkiem małego podniesienia o jakie 10 do 20 od Nowego dworu Neuhof do wsi Wickerau są w zupełności równiną, nieco ku Świeżej zatoce pochyloną, rozciągają się po obu stronach rz. Bogaty. Gleba tu nader żyzna, przynosi w obfitości wszelki rodzaj zboża; mianowicie pszenica, jęczmień, bób się udają. Koniczyny prawie wcale nie sieją, gdyż pastwisk łącznych jest podostatkiem. Także i rolę kilkoletnie obsiewaną zamieniają potem na łąkę. Gospodarstwo w wysokiej mierze ulepszone, najczęściej 5 albo 7polowe. Tak do zasiewu jak i wymłocki używają machin różnych rolniczych, często parą pędzonych. Zasiów jarzyny rozpoczyna się w połowie kwietnia, trwa 2 do 3 tygodni, oziminy około połowy września, trwa także do 3 tygodni. Przed przybyciem krzyżaków leżała ta część ziemi dziko, często powodzią rzek zalewana, krzewami zarosła; chyba kilka rybackich osad istniało w dogodniejszych miejscach, jak np. Stuba, Zeyer, Panna Jungfrau. Na górach w zwanej wtedy Pogezanii były osady liczniejsze, jako to Passiauxty teraz Kämersdorf, Pilon Plohnen, Muslatyn Meislatein, Weklice Wecklitz, Przezmark Preuss. Mark, Lęcza główna siedziba pogezanów, teraz Lenzen, Tolkmicko Tolkemit, Pogardisze Neukirch, Stobajny Stoboi, Bierkowe Birkau, Hazelewo Haselau, Kadyny al. Kudyn itd. Było toż wiele lasów podówczas, nietylko na wzgórzach ale i w nizinach, jak świadczą nazwy założonych tu wielu osad np. Ellerwald Erle, olsza, Aschbuden gdzie popiół palono, Kerbswalde. Jeszcze w późne czasy rosły bory, gdzie teraz Nowy dwór przy Świeżej zatoce, pod wsią Meskenberg. R 1722 wspomina Hartwich, że wtedy lasy rozciągały się w nizinach aż po samo miasto Elbląg, ale je mocno trzebiono i był wielki handel drzewem. Obecnie od długich czasów nie masz zgoła lasów na nizinach. Tylko wicie tu hodują w szerokich rozmiarach, osobliwie na wielkich nieużytecznych kępach przy ujściu rz. Nogaty; zwykle te wicie wycinają co 4 do 6 lat, ażeby świeże porosły. Dopiero od r. 1288 za mistrza krzyż. Meinarda z Kwerfurtu rozpoczęto ziemię tę gwałtem zdobywać. Najprzód groblami zabezpieczono ją przed zalewami Wisły i Nogaty. Następnie kopano rowy, kanały, sypano groblo przy łachach i strugach. Teraz cała ta część jest sztucznie niby siecią poprzerzynana rowami, kanałami, któremi woda odpływa, i groblami, żeby się nie wylała. Bieg i odpływ wody unormowany jest licznemi śluzy. Pojedyncze gminy starają się z jak największą gotowością i kosztem groble te, kanały, rowy utrzymać. Celem bezpieczniejszego utrzymania grobli połączyły się gminy pobliższe i potworzyły osobne stowarzyszenia, zwane po niem. Deichgenossenschaften. Ważniejsze są po lewej stronie Nogaty t. zw. Landrichteramt, do którego należą gminy Kerbswalde, Schwarzdamm, Hoppenau i Fischerkampe. Po lewej stronie Einlage, Zeyer, Jungfersche Winkel mają swoje związki. Często muszą też wodę gdzie nie odbiega sztucznie wylewać. Ku temu używają najwięcej młynów, tak wiatrem jak wodą i zwierzęcą siłą pędzonych. W ostatnim czasie używają nadto wielkich machin parowych. R. 1867 było tych machin parowych Dampfschöpfmühle po prawej stronie Nogaty 10 z siłą koni 223, po lewej 5 z siłą koni 110. Także kładą w ziemię dreny, żeby rolę osuszyć. Przy takich pracach i nakładach wydaje mórg roli na nizinach przecięciowo sgr. 98 tal. 3 sgr, 8, na górach tylko sgr. 35. Około r. 1867 płacono przecięciowo za 1 włókę chełmińską na górze tal. 3339, na nizinach 5488 tal. Korzec pszenicy kosztował przecięciowo r. 1867 sgr. 103, żyta 70, jęczm. 53, owsa 36, grochu 74, kartofli 29, cent. siana 24, kopa słomy 174. Lasy dość obszerne znachodzą się tylko na górach jak się rzekło; obejmują mórg 37897, z których państwowe mają mórg 4008, bory miasta Elbląga 5680, różnych zakładów publicznych 3830, prywatne 24379. Z pomiędzy drzew odznacza się i najczęściej znachodzi buk Rothbuche; bardzo wysoko i bujnie wyrasta; mimo niezbyt wielkiej ochrony i starannej hodowli dawniejszych czasów, napotkać go można tak osobno rosnącego w znacznych obszarach, jako i pomieszanego z grabem Hainbuche, dębem itd. , pomiędzy któremi zwykle przeważa. Po buku idzie sosna; udaje się tak na piaszczystym jak na gliniastym gruncie. W końcu dąb, brzoza i inne, ale tylko z innemi drzewami pomieszane. Handel drzewem bardzo ułatwiony, ponieważ spławna rz. Elbląg i Świeża zatoka nader są bliskie. Podług sprawozdania nadleśnictwa królew. w Stalinach z r. 1860 ustanowiona była taksa na sążeń Klafter drzewa dębowego do użytku Nutzholz tąl. 6 sgr. 26, szczepanego tal 3 sgr. 25, drobnego tal. 2; buki sprzedawano 1 sążeń do potrzeby po tal. 8 sgr. 6, szczepów tal. 8 sgr. 5, drobnego tal. 2 i pół; sosny sążeń tal. 4 sgr. 26, szczepów tal. 4 itd. Torfu pokłady znachodzą się w niezbyt wielkiej ilości na wzgórzu; także na nizinach przy wsi Moosbruch mórg 1134 i przy wsi Aschbuden i Wickerau. Większej zwierzyny prawie wcale się nie natrafia w lasach. Najwięcej polują na dzikie kaczki w zatoce i w jeziorze Druznie. R. 1867 dzierżawa tych łowów z jez. Druzna przynosiła tal. 316, z zatoki tal. 209. Ryb wszelkiego rodzaju bywa podostatkiem tak z zatoki, jeziora Druzna jak i ze strug różnych i rzek r. 1867 sprzedawano beczkę szczupaków po tal. 18 do 20, sędaczów beczkę tal. 15 do 18, leszczy tal. 7 do 13, okuniów tal. 4 do 6 itd. Powiat elbląski ma liczne strugi i rzeki. Na wzgórzu płyną po niem. zwykle zwane Bäck, tyle co Bach, struga do rzeki Bauda Baude struga z pod wsi Trunz Trunzer Bäck i struga z pod Bągartu Baumgartner Bäck; do zatoki Świeżej tolkmicka struga, struga z pod wsi Sztynort Steinorter Bäck, z pod wsi Dörbeck i struga Hahnenspring. Do rz. Elbląg wpada Homula Hommel Fl. , największa ze strumyków górskich, pędzi w swoim biegu 10 młynów, hamernię, miasto Elbląg w wodę zaopatruje. Do jeziora Druzna płyną gronowska struga, Elsza Else, Rogowa RogauFl. , pędzi młyn hansdorfski, i Elszka Elske Fl. . Na nizinach są ważniejsze strugi i rzeki Elbląg rzeką wypływa z jeziora Druzna, przybiera łachę malborską, Tynę Thiene, Fiszewę Fischau Fl. i inne, płynie przez m. Elbląg, łączy się za pomocą kanału Kraful z Nogatą i uchodzi do zatoki Świeżej; rz. Tyna Thiene do jez. Druzna i do rz. Elbląg; t. zw. Nowy rów Neue Gra ben łączy Tynę z Fiszewą. Fiszewa stara płynie do Nowego rowu. Fiszewa tędy prawdopodobnie pierwotnie płynęła stara Nogat, Nogat stara Alte Nogat stanowiła główny odpływ Nogaty za dawnych czasów; r. 1483 została ta odnoga od rz. Nogaty za pomocą grobli usypanych odłączona; kanał krafulski długi 1560 łączy Nogatę z rz. Elbląg, zbudowany kosztem m. Elbląga r. 1495; rz. Nogat właściwa odłącza się od Wisły przy Mątwach Montauer Spitze, do pow. elbląskiego prze

Elbląg