handel. O pierwszym nadmieniło się zaraz na początku, teraz jeszcze niektóre szczegóły o handlu się doda, jak dziś stoi. Główny handel przechodzi wodą. R. 1867 liczono w mieście kupców różnych o własnych sklepach ifcd. 430, pomocników w ich służbie 391, firm handlowych 366, t. zw. prokur 23, stowarzyszeń kupieckich 35. Morzem przywieziono tegoż r. 1867 centnarów popiołu 394, ołowiu 127, wyrobów ołowianych 8, piwa z W. Brytanii 252, spirytualiów 3244, cementu 380, cykoryil2536, drogeryi 3193, żelaza surowego 5245, żelaza w sztabach 3583, żelaza w blatach Eisenplatten und facomrtes Eisen 3820, łańcuchów, kotwic z Brytanii 899, wyrobów żel. i stalowych 2553, korzeni kuchennych 319, gipsu 3451, śledzi beczek 3311, kawy cent. 2911, kamieni wapiennych 61, 571, miedzi i mosiądzu 144, oleju, oliwy 396, petroleum 307, ryj żu 5939, kamiennych węgli z Brytanii 2767, j fruktów południowych suszonych 655, syropu i 1702, tabaki 2692, herbaty 6, tranu 302, wij na 2130, pszenicy z Rossyi 48, cynku 356, cyny 15, cukru 5869 różności 7274; podług państw wynosił dowóz cent. z Danii 397, Frańcyi 851, Brytanii 11253, Hamburga, Bremy i Lubeki 6946, z Holandyi 5491, z Rossyi 103, Szwecyi i Norwegii 5121, Hiszpanii 277, z prow. zachodnich pruskich 116, 614. Wywóz morski r. 1867 wynosił cent. różnych odpadów, kości 11377, drzewa 1835, szmat Lumpen 6706, machin r. 1866 1326, mąki 1862 r. 6293, oleju r. 1861 2350, kuchów rzepiowych 5510, rzepiku 688, różności 5840, żyta łaszt. 2424, pszenicy 630, jęczm. 8, wyki 7, drzewa 1835, lnianego siemienia 634, masła cent. 1370. Podług państw rozchodzi się wywóz do Belgii cent. 4845, Danii 51, 232, Francyi 10, 713, Brytanii 53, 439, Holandyi 10, 602, Lubeki, Bremy i Hamburga r. 1865 37, 720, do Meklemburgu 12, 912, Pomerauii 131, 285, Rossyi 870, Szwecyi i Norwegii 10800. Rzekami albo zatoką idzie handel; jeden głównie do Gdańska, Braniewa, Królewca, drugi Nogatem i Wisłą do Tczewa, Gniewa, Grudziądza, Torunia, Berlina. Rzeczną tą drogą wysłano ztąd r. 1867 łasztów pszenicy 567, żyta 198, jęczm. 190, owsa 125, grochu 74, mąki 61, nasion olejowych 164, lnu 2, oleju cent. 1341, kuchów rzepiowych 1813, spirytusu 7718 Handel kanałem nowym mazurskim Elbing Oberländischer Kanał tak się przedstawia R. 1867 spuszczono do Elbląga łaszt. pszenicy 1884, żyta 4960, jęczm. 20, owsa 14, grochu 84, nasion olejowych 574, kartofli szefl. 5918, wełny cent. 130, kości 633, szmat 1702, różnych odpadków 8348, smoły i paku beczek 722, sztuk drzewa 7694, dużo różnego drzewa na opał i tarcic, spirytusu beczek 2624. . Z Elbląga tymże kanałem w górę wysłano węgli kamiennych szefli 24668, różnych nasion korcy 6000, cent. gipsu 13087, żelaza 342, siana 772, kuchów rzepiowych 8537, soli beczek 11370, śledzi 1662, paku itd. 345, wapna, cementu 3736, trzciny, słomy kóp 1168, cegły i dachówki 114000. Co się tyczy żeglugi samej, Elbląg jak mógł starał się skorzystać z swojego położenia. R 1840 dwa statki parowe 3 razy w tygodniu woziły do i z Królewca towary; od r. 1841 chodziły codzień obecnie daleko rzadziej z powodu żel. kolei. R. 1856 kursowały 2 parowce Elbing i Kowno do Tczewa, r. 1861 parowiec jeździł raz w tyg. do Gdańska, r. 1865 także do Szczecina. R. 1856 nowo zbudowany lekki drewniany paro wiec Kuryer miał kursować Wisłą, Notecią itd. między Elblągiem a Berlinem, ale jazda okazała się niekorzystną. R. 1867 posiadał Elbląg okrętów własnych żaglowych 9, parowych 18; od r. 1859 1867 zbudowano tu nowych okrętów żaglowych 27, parowych 25. Ruch statków wodnych R. 1867 wpłynęło do E. okrętów morskich 113, odpłynęło 325. Kanałem krafulskim Kraffohi Kanal przechodziło r. 1867 pod wodę statków większych rzecznych Mussschiffe 454 ładowanych, 259 próżno, beiiinek Handk amp; hne z ład. 495, próż no 1742; dizewa tratw 14, pojed. sztuk drzewa 3611. Z wodą większych statków z ład. 426, próżno 186; berlinek z ład. 1327, próżno 910; drzewa tratew 106, pojed. sztuk 35466. Banki pieniężne istniały 4 r. 1870 a. bank król. r. 1687 obrotu tai. 19, 279, 300, b. bank elbl. kredytowy obrotu 6, 363, 814 tal. , c. bank rzemieślniczy obrotu 360344, d. bank bracki rzemieślniczy z obrotem 60314 tal. Stan kasy miejskiej r. 1867 tak się przedstawił Dochodu wpłynęło z borów tal. 7388, z dóbr miejskich 16751 tal. , z dzierżaw 3053 tal. Wydatki na utrzymanie i zarząd lasów tal. 4365, na budynki tal. 469, na dobra miejskie tal. 5195, budynki tal. 335, na dzierżawy 370; gotowych kapitałów tal. 79961, w rezerwie tal. 16565; długu wojennego z czasów franouzkich 460413 tal. , pożyczka na gazownię tal. 62055, podatek komunalny przynosił tal. 34341, podatek od młynów, mąki i mięsa tal 29600. Kościoły, klasztory i kaplice 1 Kościół paraf. św. Mikołaja na starem mieście, najpiękniejszy i może najstarszy w mieście, o 3 nawach w stylu gotyckim budowany; r. 1256 oddany mu był kościół św. Jakóba jako filia. R. 1284 Jan Rothe czynił legat pobożny za 120 grzywien, aby codzień rano msza św. przy ołtarzu św. Piotra się odprawiała. Roku 1364 lany jest dzwon tutejszy większy 2 największe są późniejsze. R. 1387 majster Bernhusser lał dzw. niewielki mosiężny. R. 1398 piszą, że były budowane organy. R. 1403 biblioteka nowo przebudowana. Proboszczami byli ta znakomici duchowni, zwykle kanonicy warmijscy. Znani są r. 1246 prob. Godfryd, 1251 Teodoryk, 1258 Hartwycus, między r. 1276 a 1289 Gotfridus, canonicus warm. 1280, r. 1293 Heuryk zastępca biskupa warmijskiego, Henryk 1298 i 1303, kanonik warm. 1298, Jan 1314 i 1320, kanonik 1314 i 1322, Garlibus 1322, Ticzko 1330, 1334 i 1350 magister Martinus de Szindal canon. warm. , wiele podróżował; 1364 frater Petrus ord. dom. Theuton. Krzyżak, 1372 Maciej, 1387 Jan Dumlineburg, 1411, 1414 Nicolaus Wulzac, 1425 Michał Lange, 1445 Jan Krewi, bisk. dyecezyi Oesel, commendatarius, 1450 Joannes de Best, 1463 Jan dawniej prob. w Rastemburku, przez króla Kazimierza tu mianowany, 1479 Stephau Mathie de Neidenburgkan warm. , 1479 1484 Gabriel de Beyersze, 1487 1502 Martin Perlenbergh, 1502 1508 Jacobus Lemborgk, Paweł Bewsterwald kanclerz biskupa Łukasza, 1522 1530 Jan Ferber, najstarszy syn Eberarda Perbera burmistrza gdańskiego, kanon. warm, 1531 1533 Achatius Freint kanon. warm. Wikarych bywało co najmniej 27 przed reformacyą. Do kaznodziei należało 10 włók w Fiszewie. Kurs do M. Boskiej śpiewali codzień księża mansyonarze, którym na utrzymanie po darował król Zygmunt wieś Hansdorf. Ołtarzów i kaplic przeszło 20. R. 1586 liczono bractw różnych 22, najwięcej rzemieślniczych; prócz tego było bractwo strzeleckie, ubogich, radne, księży więcej bractw, Bożego Ciała. Szkoła paraf. od początku prawie istniała. R. 1381 dotyla się odznaczała, że ją innym za wzór stawiano; uczono oprócz elementaryów allerlei freie Kunste. Uczniowie osobliwie ubożsi darmo chowani wychodzili za N. Sakramentem ze świecami do chorego. R. 1562 jest prob. Mikołaj Koss, ale pracował w król. kancelaryi w Krakowie, trzymał w swoje miejsce wikarego Jana Sarceriusza, ożenionego luteranina. Wtedy już całe miasto skłaniało się do reformacyi Kardynał Hozyusz przebywał tu często, żeby wiarę przywrócić. R. 1568 przysłał 2 jezuitów Piotra Phäe i Achermana; prawili i odprawiali naboż. na Starem i Nowem mieście, ale tylko szyderstwa od niemieckolu terskiej ludności odbierali. R. 1573 w czasie bezkrólewia magistrat bezprawnie wydalił ioh z miasta, a kościół oddał lutrom, Za Zygmunta III rozpoczął się proces o ten kościół, mianowano nowych proboszczów r. 1592 Stanisława Makowieckiego, który potem został opatem cystersów w Koronowie, r. 1602 Michała Duncyusza, 1604 Zygmunta Steinsona, ale ich magistrat nie dopuścił. Aż dopiero gdy banicyą rzucono na miasto, oddali kościół d. 31 grudnia 1617, lutrzy odprawili ostatnie naboż. 19 listopada. Za szwedów po dwakroć go jeszcze zabrali katolikom i to pierwszy raz od 26 lipca 1626 do 15 stycznia 1636 i drugi raz od roku 1655 do 31 sierpnia 1660. Odtąd pozostaje w ręku katolików, patronatu jest rządowego. 2 Kościół św. Jakóba, stał także na Starem mieście pod kowalską bramą, r. 1256 oddany był jako filia do św. Mikołaja, R. 1601 z powodu powiększenia fortów zniesiony. Obecnie przypomina go ulica św. Jakóba Jacobskirchhofsstrasse. 3 Kościół św. Anny był początkowo małą kaplicą, którą na t. zw. pruskim cmentarzu gdzie wielu prusaków powiesili krzyżacy i pochowali zbudowano. Później miało tę kaplicę bractwo ubogich, którzy się tu chowali. R. 1505 Piotr Kromer mieszczanin i wielu innych czynili legaty, żeby na pruskim cmentarzu kościół został pobudowany. Wtedy była ta kaplica filią do św. Mikołaja. Dopiero po reformacyi zbudowali sobie protestanci nowy kościół, nieco wyżej na wzgórzu około r. 1619 i ustanowili przy nim swoich proboszczów. Kościół ten luterski paraf. istnieje dotąd, a gdzie była pierwotna kaplica katolicka na pruskim cmentarzu, znajduje się podobno szkoła prof. miejska św. Anny. 4 Kościół N. M. Panny i klasztor oo. dominikanów fundowany jest r. 1238, równocześnie z miastem, za mistrza krzyż. Hermana Balka. R. 1242 legat papieski Wilhelm tę fundacyą potwierdził. Zakonnicy pierwotni wiele się przyczynili do nawrócenia prusaków; byli oni za krzyżaków głównymi ich misyonarzami. Kościół budowany jest w XIII albo najpóźniej w XIV wieku. Na ołtarzu piwowarów odczytano niedawno temu liczbę 1300. Najstarsze nagrobki są Wesselinga księdza 1395 i brata jego tutejszego burmistrza 1405. Za polskich czasów należeli elbląscy dominikanie do prowincyi polskiej. Szkółkę zapewne utrzymywali, tylko że nie ma o niej dość pewnych danych. R. 1504 zgorzał kościół wraz z biblioteką klasztorną i paramentami. Zakonnicy byli wedle reguły ubodzy i żyli z jałmużny. W czasie reformacyi powymierali zwolna, ostatni na duchu podupadli oddali kościół i klasztor r. 1542 miastu, żeby tylko mieć zato wolne aż do śmierci utrzymanie. Ostatni ci nieszczęśliwi byli Bartłomiej Heidenreich przeor i braciszek Walenty. Obecnie jest kościół podominikański N. M. Panny głównym kościołem paraf. luterskim. Znani są przeorowie Petrus 1251, Winandus 1282, Wyllehelmus 1335, zowie się inquisitor heretice pravitatis Nicolaus Goldener 1409, Christoforus Hofemann 1499, Melchior Clementis s. theol. doctor 1513. Tegoż roku podpisują się w dokumencie obok przeora 20 ojców; z czego wynika, że klasztor był liczny. Ostatni przeor Bartłomiej Heidenreich oddał kościół i klasztor lutrom r. 1542. 5 Zakłady t. zw. beguinek także istniały w E. przed reformacyą najmniej 3 do 4.

Elbląg