ademską Landkompturei, jaką już byli poprzednio w Chełmnie założyli. Później jednak kiedy się na dobre w Prusach i na Pomorzu osadzili, zamiaru tego zaniechali. Pomimo to obwód komturyi dzierzgońskiej był bardzo obszerny; obejmował bowiem 3 miasta Dzierzgoń, Miłomłyn Liebemühl i Zalewo Saalfeld, 47 wiosek niemieckich, 45 pruskich i przeszło 80 innych osad, najwięcej gburskich, ogółem przeszło 172 wiosek, karczem 66, młynów 11, probostw 25. Włók wszystkich zajmowała ta komturya co najmniej 5500. Z tych było t. zw. niemieckich włók 1761. pruskich 1224 większe pruskie posiadłości liczyły najwyżej 3 pługi, małe tylko po 1 pługu, proboszczowskich włók było 100, sołtyskich 182, folwarków krzyżackich 250, reszta lasów, wody i miejsc pustych. Dochodów miał zamek dzierzgoński 1980 grzywien, kur 2100, zboża korcy żyta 5524, pszenicy k. 2996, jęczmienia i słodu 2020, owsa 4096 korcy. Komturzy mieszkali początkowo na zamku. Później zaś kiedy zamek podupadł około r. 1429 przenieśli się do Przesmarku Preuss. Mark. Wszystkich komturów dzierzgońskich wyliczają 42; jako to Henryk Stange 125 1252, Hartmuth von Grumbach 1257 1259, Dytryk von Rhode 1262 1265, Konrad von Thierberg około 1266 1270, Herman von Schonenberg 1271 1272, Hartung 1273 1274, Herman von Schonenberg 2 raz 1275 1276, Helwik v. Goldbach 1277, Meinhard von Querfurt 1280, Dytryk von Gisposleben 1283 1286, Konrad Sack 1289, Zygfryd von Rechberg 1290 1291, Herman von Schenkenberg 1294, Konj rad Sack 2 raz 1296, Henryk von Waternrode 1296 1298, Henryk von Zuckschwert 1299, Zyghart von Schwarzburg 1301, Henryk von Wedere 1306, Zyghard von Schwarzburg 2 raz 1307 1311, Günther von Arnstein 1311 1312, Zyghard von Schwarzburg 3 raz 1315, Luther von Braunschweig 1320 1326, Konrad von Bruningsheim 1347 1354, Werner von Runddorf 1356, Konrad Zollner von Rothenstein 1374, Henryk Gans von Weberstädt, Jan Marschalk von Frohburg 1385 1387, Werner von Tettingen 1390, Jan von Beffart 1392 1393, Jan von Runpenheim 1349, Burghard von Wobcke 1404, Albert Graf von Schwarzburg 1410, Fryderyk von Welde 1412 1415, Jost von Strupperg 1415 1418, Paweł von Russdorf 1418, Mikołaj von Jorlitz 1422 1425, Marcin Kempnather 1432, Konrad von Baldersheim, Ludj wig von Lanzee 1434, Eberhard von Wesentan, Wilhelm von Helpenstein 1441, Henryk Sorler von Richtenberg 1451. Za polskich czasów zamek dzierzgoński był stolicą starostów, należących do wojewody malborskiego. Odr. 1611 odbywały się tu t. zw. sądy grodzkie dla całego województwa. Obwód jednak tego starostwa był teraz daleko mniejszy aniżeli dawniejszej komturyi krzyżackiej, Roku bowiem 1466 pokojem toruńskim największą część wschodnią komturyi dzierzgońskiej krzyżakom ustąpiono, tak że granice starostwa były na północ 54 równoleżnik, ze wschodu rz. Dzierzgoń, na południe linia prosta z Miniąt Menthen do Miętów Mienten, a stąd zaś z zachodu prosta linia ku północy. Zamek przez długi czas pozostawał w zaniedbaniu; podług pokoju w Toruniu miał być nawet zupełnie zniesiony, ale Polacy tego zaniechali. Później został nawet odnowiony, jak się zdaje, bo w r. 1689 przeznaczyła rzeczpospolita na ten cel 10, 000 zł. Starosta dzierzgoński mieszkał zwykle na folw. swoim pobliskim w Nowej wsi Neuhof. Znani są następujący starostowie K 1482 1493 Mikołaj Baysen. R. 1513 Janusz Rabe. Od r. 1526 do r. 1607 posiadała familia Czemów starostwo dzierzgońkskie prawem własności. Znani są z tej familii następujący starostowie Krysztof Ozema 1567, Fabian Czema 1572, Zofia Czemowa, z domu Radziwiłłówna r. 1583, Achacy Czerna 1600, Zofia Czemowa z domu Radziwiłłówna 1607. Począwszy od r. 1611 jest każdoczesny wojewoda malborski zarazem dzierzgońskim starostą, a takimi byli Stanisław Działyński 1611, Jan Wejher 1615, Stanisław Kostka 1617, Samuel Żaliński 1625, Samuel Konarski 1630, Mikołaj Wejher 1641, Jakób Wejher 1643, Stanisław Działyński 1672, Jan Ignacy Bąkowski 1677, Jan Gniński 1681, Jan Franciszek Bieliński 1681 1685, Ernst Donhof 16851693, Władysław Łoś 1694, Jan Jerzy Przebendowski 1698, Piotr Kczewski 1703, Piotr Przebendowski 1722, Michał Augustyn Czapski 1760. R. 1626 około 20 lipca Gustaw Adolf zajął miasto i zamek D. R. 1629 Szwedzi wychodząc miasto w jak najgorszy sposób zrabowali. K. 1772 kiedy pruską chorągiew zawieszono na wieży podupadłego zamku, natrafiono tylko jednę używalną izbę. Akta grodzkie leżały w kaplicy, zkąd je zabrano do Kwidzyna. R. 1807 d. 20 stycznia francuzi pod wodzą majora Rouquette zajęli miasto D. Za pruskich rządów początkowo D. nieco w znaczeniu podniesiono. Od r. 1772 do 1815 stanowił D. wielki powiat dzierzgoński, zwany ziemiański Christburger Landkrei, do którego należały 4 dawniejsze polskie powiaty malborski, tolkmicki, dzierzgoński i sztumski. R. 1815 po nowej reorganizacyi powiatów zatrzymał jeszcze tę nazwę pow. sztumski i zwał się po prostu pow. dzierzgoński. Dopiero w r. 1818 dano przewagę Sztumowi; odtąd nazywa się ten obwód sztumski powiat. Obecnie po starym zamku Dz. ledwie szczątki pozostały. Kościoły dzierzgońskie 1 parafialny, fundowany zapewne równocześnie z miastem, R. 1249 w pokoju dzierzgońskim zobowiązali się Pomezanowie kościół w D. swoim kosztem wystawić. Tytuł nosił pierwotnie św. Katarzyny. Miał bogate niegdyś nadanie. R. 1524 zeznawali świadkowie, jako do tego kościoła należały po dwie włóki w każdem polu, i że oprócz tego był folwark kościelny z rolą i budynkami po lewej ręee na Przesmarskiem przedmieściu Preuss. Mark. To wszystko pozabierał Krysztof Ozema, który tu był starostą około r. 1567. Za niego także i kościół zabrali luteranie. Pierwszy ich pastor nazywał się Tetzman, przysłany był już za starosty Achacego Czerny, 1546, ale za niego chodzili jeszcze tutejsi luteranie do swego kościoła w Starym Kiszporku. Tenże pastor pozwolił ołtarz wielki w farze katolikom rozebrać i sam odprawiał nabożeństwo. Dopiero za Zygmunta III proboszcz ówczesny Tomasz Lange wytoczył proces, za którym kościół zwróoony został katolikom d. 27 lipca 1598 r. Cały jednak inwentarz, aparaty, naczynia, srebra kościelne zaginęły; także i folwarku nie oddano. Za to osądzono luteranów na 25, 000 zł. kary; nie wiadomo atoli czy je zapłacili. Innowiercy odprawiali teraz swoje nabożeństwa na ratuszu. R. 1638 spłonął kościół wraz z całem miastem. Nowy zaczęto budować za proboszcza Makowskiego. Mieszczanie wtedy prawie bez wyjątku jeszcze luterscy płacili rocznie na budowę 400 zł. , za co wolność prawną swojego wyznania otrzymali. Nowy ten kościół konsekrował biskup chełmiński Opaliński d. 25 października 1682 r. ; tytuł teraz odmienny nadał św. Trójcy. W r. 1730 po raz drugi zgorzał w wielkim pożarze. Na nową budowę płacili i luterscy mieszczanie rocznie ogółem 50 zł. Za to mogli wiarę swoję wyznawać i nabożeństwa odprawiać, byle tylko bez organu, wieży i dzwonów. 2 Kaplica polska znajdowała się oddawna pod powyższym kościołem św. Katarzyny na dole jakby w podziemnej krypcie. Tytuł miała św. Maryi Magdaleny albo św. Anny. W niej to za krzyżaków polacy tutejsi odprawiali swoje nabożeństwo i kazań słuchali polskich, gdyż w głównym kościele u góry tylko niemcy się znajdowali R. 1607 przed spaleniem w dobrym jeszcze była stanie, ale już kazań więcej nie prawiono za polskich rządów. 3 Prepozytura św. Jerzego leżała po za miastem przy t. zw. miejskim ogrodzie blisko rz. Dzierzgoni; wspominana bywa r. 1451; połączona jak zwykle u krzyżaków po miastach z miejskim szpitalem i cmentarzem. Kościół z dochodami zaginął w czasie reformacyi. 4 Prepozytura św. Ducha, także z cmentarzem i szpitalem. Roku 1607 istniał już tylko sapital św. Ducha na tern miejscu. 5 Kaplica na zamku, w której krzyżacy odprawiali swoje nabożeństwo. R. 1410 d. 23 lipca król Władysław Jagiełło wysłuchał tu mszy św. W czasie okupacyi istniała jeszcze; Prusacy zabrali z niej akta grodzkie i oddali do Kwidzyna. 6 Kościół św. Anny, r. 1737 odnowiony kosztem ówczesnego proboszcza. W r. 1807 stały jeszcze po nim mury, 7 Kaplica po za miastem, gdzie się jedzie do wsi Pacholin nunc Rosgart; w r. 1607 widać było po niej szczątki. 8 Kościół N. M. Panny stał na otwartem polu poza miastem przy drodze do Malborka. W dzień Nawiedzenia Matki B. sławne tu bywały odpusty, na które lud z całej okolicy pielgrzymował. Jeden z Czemów starostów zakazał tego odpustu, z tego powodu że tam dwóch ze szlachty w czasie odpustu się zabiło. W ogóle Czemowie wszystkie te kościoły i dochody katolikom pozabierali, jakto z akt kościelnych wynika. 9 Klasztor oo. reformatów fundował r. 1678 Jan Ignacy Bąkowski wojewoda malborski, starosta dzierzgoński. Sejm polski potwierdził tę fundacyą r. 1679. Głównem zadaniem tych zakonników było nieść pomoc duchowną katolikom rozproszonym w sąsiedzkiem księstwie pruskiem, którzy tam pozostawali bez szkoły i nabożeństwa, i dlatego bardzo licznie przychodzili do kościoła w D. Ojcowie prawili dla nich nauki po polsku i po niemiecku. Oprócz kilku ogrodów przy mieście żadnej posiadłości nie mieli; żyli wedle reguły z jałmużny. Z folwarku starościńskiego Nowa wieś Neuhof pobierali rocznie jałmużny 12 korcy żyta, 6 k. pszenicy, 10 beczek piwa i 12 tal. w gotówce. Legat ten uczynił fundator klasztoru Ignacy Bąkowski, a następnie król polski go potwierdził. R. 1716 zapisała Eleonora Warzycka urodzona Łosiówna jakiś legat klasztorowi. R. 1717 Słup Wałdowski nabywszy wieś Jordanki, w której istniał zbór luterski po dawniejszych dziedzicach, zniósł go i darował klasztorowi. R. 1726 Teresa Kruszyńska, z domu Konopacka, zapisała ojcom ogród warzywny i nieco roli nad rzeką Dzierzgoń. U. 1765 Magdalena ze Słupów Wałdowska, z domu Kruszyńska, uczyniła legat zapisany na wsi Grünfelde, według którego oo. dostawali rocznie z tych dóbr 8 k. żyta, 4 k. pszenicy, 2 k. grochu, 2 achtele masła i świnię tuczną. Także i wojewoda Przebendowski, Kczewski, Kretkowski byli dobrodziejami klasztoru. Od tutejszych mieszczan luterskich ponosili oo. niemało zniewagi. Tak np. r. 1709 gdy kuźnię stawiali na swoim gruuoie, do czego im starosta użyczył cegły z jakiejś kaplicy zamkowego kościoła, nietylko słowy bardzo zelżywemi ale nawet kijmi byli znieważeni. W r. 1807 kiedy francuzi weszli do miasta, zamienili klasztor na szpital. Rząd pruski zaraz po okupaoyi zniósł klasztory za

Dzierzgoń