wicami, Południową część obszaru gminnego przerzyna potok Piekielnik, wraz z dopływem z pod wzgórza Żadkówkami 658 m. zwanego. Większej posiadłości nie ma; mniejsza zaś obejmuje roli 540, łąk i ogr. 146, past. 156, a lasów 11 nur. austr. ; dm. 97, mk. 432. Według szemat. dyec. tarn. z r. 1880 dusz rzym. kat. 620, W r. 1777 było domów 53, mk. 259; w r. 1797 dm. 71, mk. 381; w r. 1824 dm. 76, mk. 368. Według lustracyi z r. 1636 było zarębników 8, chałupników 1, komorników 8. Było tu również sołtystwo. W r. 1628 był sołtysem Krzysztof Dzielski. Według lustracyi z r. 1765 było ról 8; opłacano rozmaitego podatku złp. 781 gr. 21; sołtystwo było w posiadaniu Macieja i Andrzeja Dzielskich za przywilejem Augusta III z 3 lutego 1749 r. Dział, potok, nastaje w obr. gm. Poraża, w pow. Lisko, z kilku strug, w zachodniej jej stronie, w lesie Górnym; przepływa wś Poraź samym środkiem, a następnie łąki międzyleśne w obrębie gm. Zagórza i wpada tamże naprzeciwko klasztoru karmelickiego z lew. brz. do Osławy, dopływu Sanu. Długość bie gu 3 kil. Br. G. Działdów, ob. Działdowo, Dzialdówka, niem. .. Soldaufluss, Soldowken, rz. , bierze początek w Prusach wschodnich, pow. niborski, na luterskich Mazurach, z 2ch głównych źródeł 1 Szkotowska struga, wychodzi z pod wsi Szkotowo, z jeziora kownackiego, płynie ku południowi, po za Szkotowem pędzi młyn Satora, mija Lipowo, Rogóż Roggenhausen, pędzi młyn Ptak, przyjmuje Sławską strugę Schläffkauerflies, obraca mł. miłkowski, młyn borowicki, młyn Opacznik, młyn Sarnowski; mija Koszelewki, Sarnowo, Borowe i krótko przed m. Działdowem, na obszernem błocie, zlewa się z rz. Nidą; 2 Kida rz. powstaje także niedaleko jez. kownackiego, z przeciwnej strony, z pod wsi Michałki Michelsdorf i Januszkowo, brzegi ma błotniste albo łąkami zarosłe, płynie początkowo w kierunku Wschodniopołud. , poza wsią Rączki Rontzken przerzyna żwirówkę z Olsztynka do Nidborka, którą po prawej stronie zatrzymuje, mija wś Załuski Salusken, Litwinki; przy Nidborku zwraca się na południozachód, mija wś Piątki, Olszewo i Olszewko, pędzi młyn Borowy Heidemuhl, mija Pielgrzymowo Pilgramsdorf, Szymany, Zaworowo Sayerau, Bartki, Zalesie, Niedamowo, Zakrzewko Kl. Sakrau, Wolę, Purgalki, Korab. Na łąkach przed Działdowem schodzi się ze strugą Szkotowską, odkąd przyjinują nazwę Działdówki. Dz. płynie koło Działdowa Soldau, zwraca się ku południowi, mija po obszernych łąkach i błotach Księży dwór Niederhof, Kurkowo, Pol, Zakrzewo Pol Sakrau. Poczem na zachód stanowi granicę przeszło 2 mile pomiędzy Prusami a Kongresówką, mija, po polskiej stronie Gnojno, Gnojenko, Gruszkę, Dłutowo, Zdrójek, Biernaty, Wylazłowo; po pruskiej Prusinowo, Wysokę Hoheadorf, Gródki, Przełęk, Lenek. Przy wsi Rogala w lidzbarskim borze z wraca się ku wschodowi, przechodzi do Polski, pod imieniem Działdówka mija jeszcze Zieleń, pędzi młyn w Radzie, oblewa Gołonin, Stok, Rudawe. Później przyjmuje nazwę Wkra ob. . Kś. F. Działdowo, niem. Soldau, miasto w powiecie niborskim, Prusy wschodnie, w błotnistej okolicy, która ztąd imię swoje wzięła, na bitym trakcie do Lidzbarka, Niborka i Dąbrowna. Przeszło pół mili od Kongresówki, 2 miłe od Niborka, Miało zamek warowny, założony r. 1306 za Krzyżaków. Miasto zostało zbudowane r. 1349, posiadało obszaru przy fundacyi 30 włók, oprócz innych pomniejszych gruntów. Dz. wraz z całą okolicą zamieszkane było od niepamiętnych czasów. Teraz jeszcze natrafiają tu liczne grobowiska pogańskie. Prawie w każdej wiosce do niedawnego czasu można było widzieć nasypy grobowe, z niemiecka zwane Capornen, które do wysokości dwóch sążni dochodziły. W pobliskiej wiosce Koszelewki Kl. Koschlau znaleziono aż 15 kręgów kamiennych poustawianych Steinrundberge, w których znajdowały się liczne grobowe urny. Na zamku Dz. zasiadali wójtowie Vögte krzyżaccy, którzy pobliższym obwodem zarządzali. Wójtostwo to obejmowało oprócz m. Dz. i zamku z folwarkiem lennych dóbr 111 i to 66 na chełmińskiem prawie urządzonych Kölmische Dienste i 45 staro pruskich; niemieckich wsi 11 o 690 włókach czynszowych; pruskiej wsi żadnej nie było; młyny 2 ozynszowały 210 korcy żyta; probostw wiejskich 11. Działdowo wiele ucierpiało w czasie wojen, najprzód krzyżaków z litwinami r. 1377. R. 1409 przez litwinów spalone. Rok później po zwycięstwie pod Grunwaldem przez Władysława Jagiełłę oddane Ziemowitowi księciu mazowieckiemu; wkrótce przez krzyżaków napowrót zdobyte. R. 1454 kiedy całe Prusy połączyły się z Polską jako ojczyzną swoją, mieszkańcy tutejsi wypędzili krzyżacką załogę i koronie się oddali. W r. 1455 zamek znowu opanowali krzyżacy. Wtedy Jan Kołdaczek z wojska Jagiełły, zmyśliwszy nazwisko komtura elbląskiego, wszedł do Działdowa, zamek odebrał, miasto spalił. Król szwedzki Karol Gustaw miał w Dz. główną swoją kwaterę r. 1656, W r. 1737 i 1748 Dz. wiele od pożarów ucierpiało. Obecnie Dz. liczy około 3000 dusz, ma kościół luterski zabrany katolikom w czasie reformacyi, pocztę, stacyą telegr. Zamek krzyżacki dość dobrze jeszcze zachowany. R. 1701 król Fryderyk oddał kaplicę zamkową na użytek tutejszej gminie reformowanej. Katolicy od samych początków luterskiej reformacyi po zbawieni byli nabożeństwa. Dopiero w r. 1858 założono tu stacyą misyjną, którą już w r. 1860 d. 20 stycznia na osobną parafią zamieniono. Kościół teraz nowo budowany poświęcił biskup obecny chełmiński, Jan Nepomucen Marwicz, d. 17 sierpnia 1862; tytuł mu nadał św. Woj ciecha. Dusz zawiera parafia działdowska 1730, w mieście 450; wiosek należy do niej 40, de kanatu jest nowo utworzonego pomezańskiego w dawniejszej Pomezanii, dyecezyi chełmiń skiej, patronatu biskupiego. W miejscu znaj duje się oprócz szkół luterskich także prywatna katolicka szkoła, którą utrzymuje ze skła dek towarz. dyecezyalne św. Wojciecha i św. Bonifacego, które także i proboszcza utrzymuje. Przemysł i rękodzielnictwo są tu dosyć oży wione jest fabryka sukna, warsztaty płótna, skór i t. d. W pobliżu miasta znajdują się źródła wody mineralnej żelaznej i kopalnie ru dy żelaznej. Jarmarki odbywają się 4 razy na bydło, 2 razy na owce, 2 razy na płótno, 4 razy kramne. Kś. F. Działek górny, przysiołek Wojakowy. Działosz, dawne imię, stanowi źródłosłów na zwisk; Działoszyn, Działoszyce, Działyń, tudzież herbu Działosza. Br. Ch. Działoszyce, miasto przy ujściu rz. Dzierążni lub Jakubówki do Nidzicy lub Sancygniówki, pow. pińczowski, leży w dolinie otoczonej wzgórzami, przy trakcie bitym z Miechowa do Skalbmierza. Posiada kościół paraf. murowany, szkołę początkową miejską, sąd pokoju okr. V, magistrat, stacyą pocztową. Z zakładów fabrycznych istnieje tu 6 garbarni z produkcyą na 8409 rs. 1876 r. , 3 cegielnie wyrabiające za 5200 rs. w 1878 r. jedna z produkcyą na 4000 rs. , 2 olejarnie z produkcyą na 5000 rs. , 2 fabryki świec za 1300 rs. , 1 fabr. kafli za 2000 rs. ; kopalnia gipsu za 400 rs. i fabr. kozików wyrabiająca za 6500 rs. otwarta w 1878 r. . Ludność Dz. wynosiła w 1827 r. 118 dm. i 1749 mk, , w 1861 r. 130 dm. 14 murów. i 3606 mk. 3047 żydów; w 1878 r. liczono 204 dm. 50 murów. i 5170 mk. W tej liczbie 2519 męż. i 2651 kob. ; podług wyznań zaś 654 chrześcian i 4516 żydów. Dnia 1 stycz. 1880 r. Dz. liczyły 5291 ludn. stałej t. j. 2544 męż 2747 kob. Dochód kasy miejskiej w 1876 r. wynosił 1686 rs. , rozchody zaś 1497 rs. W mieście D. podług urzędowego sprawozdania za rok 1878 znajdowało się ogółem bednarzy 16, kołodziei 9, szewców 51, kowali 4, ślusarzy 3, rzeźników 8, krawców 49, stolarzy 7, kominiarz 1, czapników 6, piekarzy 12, kotlarzy 2, blacharzy 3, introligatorów 3, kuśnierzy 4, malarzy 2, muzykantów 5, mularzy 6, waciarzy 3, zegarmistrzów 2, rymarzy 2, cieśli 5, brukarzy 3, szklarzy 6, ceglarz 1. Co się tyczy handlu, znajdowało się w Dz. 1878 r. handlarzy zboża 38, sklepów z towarami norymberskimi 15, sklepów z łokciowymi towarami 21, sklepików z wiktuałami i innymi drobnymi przedmiotami 43, handlarzy bydła 5, handlarzy skór 6, handlarzy żelaza 3, handlarzy szkła 3, handlarzy materyałów budowlanych 2, handlarzy pierza i puchu 6, handlów z kolonialnymi towarami 3, szynkarsy 6, cukiernie 2, handlarz futrami 1, handlarzy gotowych ubiorów 5, drobnych handlarzy 50. Powyżsi handlarze i przemysłowcy wyłącznie są żydzi. Wystawienie kościoła w D. pospolicie przypisują Iwonowi biskupowi Encykl. Orgelbranda większa. Być może, że parafią erygował Iwon, kościół zapewnie właściciel stawiał. W 1325 r. Działoszyce wymienione są w rejestrach poborowych, w Theinera Vet. Mon. w tomie I zamieszczonych, a Długosz Działoszyc między fundacyami Iwona nie kładzie. Za jego czasów w Działoszycach stał kościół murowany z kamienia białego ciosowego Lib. benef. , tom II, którego tytułu nie podaje. Ponieważ zaś dzisiejszy noszący tytuł św. Trójcy według zdania autora artykułu w Encyklop. , aczkolwiek także z cio su, należy do najpiękniejszych pomników budownictwa gotyckiego w Polsce przeto do Iwona czasów trudno go odnieść, a raczej to przypuszczenie za prawdę przyjąć trzeba, że rozebrany kościół św. Leonarda był tu owym pierwszym z początku XIII wieku kościołem parafialnym. Br. Ch. Działoszyn, miasteczko na prawie włosciańskiem, pow. wieluński, opodal rzeki Warty, po prawym jej brz egu, na szerokim piaszczystym rozłogu, 3 i pół mil od Wielunia. Odbudowane po ostaniej pogorzeli z przeważnie mnrowanemi domkami, w proste, rozszerzone uliczki, ale nie brukowane, po piasku się ciągnie. Dymów łącznie z dworskimi jest 386. Obszaru miejskiego, razem z poduchowną rolą 72 i pół włók. Ludność 4500 gł. , w tej liczbie przeszło 3000 żydów; w połowie zeszłego stulecia lustracye podawały 30 pogłowia żydowskiego, posiadającego swoją bożnicę; zatemby w przeciągu stu lat ludność ich w stokroć się pomnożyła; obecnie są pomiędzy nimi bogacze milionowi; ogół ich handlem się trudni; przemysłu, w Działoszynie żadnego, krom rzemieślnictwa na niezbędne miejscowe potrzeby. Skarb państwa w r. 1880 zniewolony był umorzyć miastu 12000 rubli zaległych podatków. Niegdy szło stąd corocznie dużo wełny na Szląsk; za czasów monopolu tabacznego była też znakomita fabryka tytuniu i cygar. Teraz jest tu stacya pocztowa piotrkowskiej dyrekcyi pocztowej, szkółka elementarna kaliskiej dyrekcyi naukowej, apteka, lekarz. Urząd wójta gminy Działoszyn, liczącej 7250 gł. w 36 Dział Dział Działdów Dzialdówka Działdowo Działek Działosz Działoszyce Działoszyn