Dor. do miasta podobną. Historya Dorpatu jest zresztą historya wszystkich nieportowych miast tutejszych prowincyj. Większa ich liczba kwitła i rozwijała się prawdziwie za czasów zakonu krzyżackiego, upadała zaś i do istotnej przychodziła nędzy po licznych wojnach polsko rosyjskoszwedzkich, a odtąd nader rzadko ze swej nicości zdołała się wydźwignąć. Największą ozdobę Dorpatu stanowi dotąd owo wyżej opisane wzgórze, od wieków za Olimp dawnych Estów uważane, noszące obecnie nazwę dombergu. Mieściła się na nim niegdyś cytadela tutejsza, okrążająca zamek, pałac biskupi i katedrę gotycką Domkirche, której wspaniałe ruiny dotąd podziwienie wzbudzają. Dzisiaj cały domberg stanowi własność uniwersytetu dorp. , któremu w r. 1802 przez Aleksandra I wieczyście darowany został. Wznoszą się na nim obserwatoryum astronomiczne, biblioteka uniwersytecka, teatr anatomiczny i cały szereg instytutów medycznych. Powierzchnia tego uroczego wzgórza nadzwyczaj jest obszerną. Dla tego też, pomiędzy wzniesionemi tu licznemi gmachami uniwersyteckiemi, we wszystkich kierunkach umiejętną ręką rozciągnięto wspaniały park uniwersytecki, panujący dokoła nad miastem i jego wzgórkowatą okolicą. Wielką tego parku ozdobę stanowi wyżej opisana pomnikowa ruina tumu; gmach ten był tak rozległym, że dzisiaj w samem jego presbiterium ukrytą jest zręcznie biblioteka uniwersytecka, mieszcząca w sobie przeszło 235, 000 tomów. W pobliżu dombergu leżą najgłówniejsze gmachy miastowe jako sam uniwersytet, ratusz wraz z okazałym placem ratuszowym tudzież tak zwana kolumnada, sąsiedztwo Rossyi zdradzająca, bo na wzór rosyjskich gostinnych dworów w obszernym czworoboku liczne magazyny kupieckie mieszcząca. Naprzeciw tej kolumnady, śród pięknie urządzonych spacerów, wznosi się pomnik rossyjskiego feldmarszałka księcia Barclay de Tolly. Na prawo i lewo od placu Barklaya, tam gdzie w dolinie Embachu pomiędzy dalszym wysokim brzegiem i samym strumieniem więcej pozostaje miejsca, rozwija się miasto w licznych szerokich i prostych ulicach, obfitujących w okazałe budowy, tak publiczne jako i prywatne; za dombergiem zaś wznosi się dworzec kolei żelaznej tudzież pięknie położona część miasta, w parowie leżąca, a ogólnie zwana Domgraben. Za nią na plaskiem wzgórzu aż do dworoa kolei dalsze się rozwijają ulice, pomiędzy któremi zdaleka widnieje obszerny kościół estoński o białej wysokiej wieży. I po drugiej stronie Embachu znajduje się jeszcze znaczna część miasta, broniona od wiosennych wylewów nowozałożonemi tamami, które zdobią piękne spacery, W ogóle powierzchowność Dorpatu Dor. w ciągu lat ostatnich niemało wygrała przez prawdziwie umiejętne założenie skwerów i spacerów w najrozmaitszych jego częściach, do czego się głównie miał przyczynić wieloletni rektor uniwersytetu a teraźniejszy prezes miasta Stadthaupt dr. GL Oettingen. Skutkiem ukazu cesarzowej Katarzyny II z r. 1783 Dorpat został miastem powiatowem namiestnictwa ryskiego. Ukaz Pawła I z 7 18 maja r. 1798 postanawia założenie tutaj uniwersytetu. Rzeczywisty atoli dokument erekcyjny zaledwie w roku 1802 grudnia 12go, w dzień 25cio letniej rocznicy swoich urodzin wydaje młody cesarz Aleksander I i wyposaża tę nowozałożoną wszechnicę odpowiedniemi dochodami. Wtedy też wzniesiono główny gmach uniwersytecki na miejscu niegdyś przez kościół N. B, Maryi zajraowanem. Odtąd niejednokrotnie go rozszerzano i uzupełniano. Ilość profesorów i docentów przechodzi 70. Studentów immatrykulowanych liczono w r. 1880 aż 1105, wolnych zaś słuchaczy 17. Uniwersytet składa 5 fakultetów, a mianowicie protestanckoteologi czny, historycznofilologiczny, fizykomate matyczny, prawny czyli jurydyczny, tudzież medyczny. Bo ostatniego zalicza się i wydział farmaceutyczny. Nauki wykładają tu najznakomitsi profesorowie, z których część znaczna powoływaną bywa z niemieckich zagranicznych uniwersytetów, na wzór których jak wiadomo i dorpacki jest urządzonym. Odbywa tu swe studya nietylko młodzież z Inflant, Kurlandyi i Estonii, ale i znaczna ilość Polaków, a ci ostatni stosunkowo najwięcej wyższych stopni naukowych tutaj odbierają, jak o tern z ogłaszanego w Dorpacie od czasu do czasu t. zw Album academicum dokładnie przekonać się można. W r. 1880 ilość uczniów w fakultecie teologicznym wynosiła 139, w historycznofilologicznym liczono ich 151, w fizykomatematycznym 78, w prawnym 212, medycznym było 435 medyków i 90 farmaceutów. Z tej liczby z samego królestwa kongresowego było 40 studentów z Litwy, z Inflant polskich, Białej Rusi, Wołynia, Podola i Ukrainy 102, z gub. inflanckiej czyli ryskiej 459, z Kurlandyi 207, z Estonii 124, z innych gubernij cesarstwa przeważnie niemców, ale są także pomiędzy niemi Rossyanie, Ormianie i Żydzi 153, zagranicznych zaś poddanych 20. Z uniwersytetem połączone seminaryum teologiczne, instytut medycznochirurgiczny z nowo w zniesionym lazaretem niezwykle wielkich rozmiarów, klinika położnicza, teatr anatomiczny, wyżej już wymieniona biblioteka uniwersytecka licząca przeszło 235, 000 tomów, muzeum sztuk pięknych i starożytności, instytuty zoologiczny i mineralogiczny, gabinety fizyczny, farmaceutyczny, farmakologiczny, rolniczy, fizyologiczny i patologiczny, feboratoDor. ryum chemiczne, znakomity ogród botaniczny, tudzież wsławione przez Strurego i Maedlera na całą Europę obserwatoryum astronomiczne. Muzeum starożytności krajowych posiada znakomity zbiór numizmatów i zbrojownię. Te zbiory starożytności pochodzą po wielkiej części z wykopalisk epoki przedchrześciańskiej. Z uniwersytetem są także połączone szkoła medyczna tudzież Towarzystwo przyjaciół nauk przyrodniczych i Uczone estońskie Towarzystwo. Oprócz tego posiada Dorpat kilka większych zakładów naukowych, jak np, założona tu w r. 1846 szkoła weterynarzy, gimnazyum klasyczne, dwa seminarya nauczycielskie, szkoła żeńska miastowa i kilka szkół żeńskich prywatnych, z których jedna już w roku 1555 była założoną. Istnieją tu i liczne fabryki jako to piwowarnie, znakomita fabryka kafli, fabryka cygar, sławiona ogólnie pralnia parowa i t. d. Istnieją i 3 drukarnie tudzież dwie bardzo znaczne księgarnie. Ma także w Dorpacie swoje siedlisko Towarzystwo rolnicze dla Inflant północnych, nierównie większemi wyposażone środkami niż istniejące w Eydze takież Towarzystwo rolnicze dla Inflant południowych. Jak wielką jest działalność obu Towarzystw rolniczych wnosić można już z tego, iż każde z nich wydaje oddzielny kalendarz rolniczy, uwzględniający cokolwiek odmiene stosunki miejscowe Inflant północnych i południowych. Eównoległa odległość Dorpatu od Rygi, Pskowa, Parnawy, Narwy i Rewia, tudzież wyborna komunikacya z temi miastami bądź wodą, bądź koleją żelazną ułatwiają pośrednictwo w handlu krajowym. Kilka statków parowych ustala komunikacya przez obszerne jezioro Pejpus, na którem oprócz tego liczą corocznie przeszło 700 mniejszych statków, pośredniczących w handlu zbożowym, lnianym i drzewianym. Obrót coroczny kapitałów w dorpackim banku miastowym przechodzi 10 milionów rs. rocznie. Gmach bankowy stanowi obecnie jednę z głównych ozdób miasta. Przychody tej użytecznej instytucyi obracane bywają przeważnie na podtrzymywanie licznych tu istniejących zakładów dobroczynnych, tudzież znakomitej straży ogniowej, na czele której częstokroć już widziano profesorów uniwersyteckich. Dorpat ma 6 dorocznych jarmarków. Z tych najznakomitszym jest styczniowy, na nim się bowiem paręset tysięcy rubli zwykło obracać. Liczba przeważnie z niemców złożonej ludności wynosiła w r. 1880 przeszło 30, 000 dusz płci obojga. Rossyan spotykamy tu głównie pomiędzy pomniejszem kupiectwem. W r. 1867 liczono ich ogółem 1866. W tymże roku liczono w Dorpacie 240 żydów, 174 łotyszów i 9720 estów. Estowie składają przeważnie klasę służących. Dorpat posiada 3 obszerne kościoły protestanckie, 1 cerkiew prawosławnorosayjską, 1 cerkiew prawosławno czuchońską i 1 kościół rzymskokatolicki ś. Jana Ewangelisty z r. 1863. Ten ostatni wchodzi w skład obszernego dekanatu peters burskiego i należy do arhidyecezyi mohilewskiej. Obsługujący go kapłan jest jednocze śnie kapelanem uni wersyteckim i docentem religii rzymskokatolickiej przy uniwersytecie. Liczba parafian rzymskokatolickiego wy znania w roku 1880 wynosiła 517 płci oboj ga. Powiat dorpacki ma 10043 w. kw. rozle głości i dzieli się na 2 ok ręgi dorpacki 6277 w. kw. i werroski 3766 w. kw. W okręgu naukowym dorpackim było 1876 r. 520 szkół początkowych. Gustaw Manteuffel. Dorpis, rz. , prawy dopływ Niewiaży. Dorposz, 1. chełmiński, niem. Culm. Dorposch, wś włośc, własność m. Chełmna, pow. chełmiński, par. i poczta Chełmno, leży nad bitym traktem toruńskochełmińskim. Szkoła luterska w miejscu dla Dorposza chełm. i Granicy NiederGrrenz, dzieci katol. 10, ewang. 46, dyssyd. 6. Obszaru 1338 mórg, budynków 31, domów miesżk. 21, katol. 13, ewang. 144. 2. D. szlachecki, wś ryc. , pow. chełmiński, nad bitym traktem toruńsk ochełmińskim, par. Kijewo, szkoła Katerowo, poczta Chełmno. Obszaru ziemi 1362 mórg, budynków 19, domów mieszk. 8; kat. 66, ewang. 76. Dorschen niem, , ob. Dorsze. Dorsuniszki, mko w pow. trockim, na prawym brzegu Niemna, nad Strawą, pod 54 44 szer. geogr. i 41 47 dług. wschod. , o 21 w. na połud. zach. od Żyżmor, 2 8 w. od st, dr. żel. Koszedary, o 84 w. od Wilna, o 65 w. od Trok, w 2 urz. polic, w obr. kroóskiej gm. włosa, należy do 9 sądu pokoju 1 wileńskiego okręgu i posiada murów. par. kośc. katol. Wniebowzięcia N. M. P. , wzniesiony kosztem parafian w 1848 r. D. par. Łat. kl. 4, dek. trockiego posiada kaplicę na cmentarzu w D. i liczy 5007 wiernych, a do r. 1864 posiadała skasowaną już kat. kaplicę w Kroniach. D. były warowną osadą litewską, zwaną przez kronikarzy litewskich Dirsunen. W dniu 3 lutego 1381 r. mieszk. D. zamek drewn. i podzamcze spalili, kryjąc się w okolicznych lasach od następujących krzyżaków, prowadzonych przez marszał. zakonu Rudigera Elnera i w. komtura Kuno Haltensteina. W 1418 r. bawił tu w przejeździe do Kowna król Jagiełło z królową i senatorami, przy jmowani przez w. ks. Witolda. W XVI w. st arostwo tutejsze nadane było prawem dożywotniem król. Barbarze, żonie kr. Zygmunta Augusta. Kościół tutejszy założony był 1473 r. a przebudowany w XVIII w. kosztem starościny Antoniny z Bialłozorów Ogińskiej. Starostwo dorsuniskie płaciło w XVIII w. kwarty 1719 złp. , li Dorpat Dor Dorpis Dorposz Dorschen Dorsuniszki