że jest kasa pożyczkowa z funduszem zakładowym 2632 złr. Właściciel większej posiadł. Marya Borkowska. Co do fizyografii Cz. i okolic czyi Die Resultate aus K. Kreil s Bereisungen des österr. Kaiserstaates in kurzer Darstellung, G. J. III Jahr. 1852. Kreil K. und Fritsch K. Magnetische und geographische Ortsbestimmungen im Oesterreich. Kaiserstaate Praga 1850 1851 str. 13 63. Powiat czortkowski graniczy na wschód z pow. Husiatyn, na połud. wschód z pow. Borszczów, na połud z powiatem Zaleszczyki, na zachód z powiatem Buczacz, na północ z powiatem Trembowla. Przestrzeni ma 14. 0811 mil kw. czyli 6. 0251 miriam. kw. Rzeki Seret, wypływający w powiecie brodzkim, płynie z półn. zachodu na na południe, przepływa Tarnopol, Czortków, Ułaszkowce, wpada do Dniestru między miastem Zaleszczykami a miasteczkiem Gródek. Nieczława, mała rzeczka wypływająca między Janowem a miasteczkiem Chorostkowem, płynie z północy na południe i wpada do Dniestru pod Uściem biskupiem. Gór właściwych nie ma w tym powiecie, lecz brzegi Seretu i Nieczławy oraz potoczków dopływów tych rzek są strome, wysokie; boki tychże pokryte są lasami, widoki nad tymi brzegami są ładne, po dolinach bowiem nad rzeczkami i potokami rozścieliły się liczne wsie i miasteczka. Na wyżynach, jak wszędzie na Podolu, konfiguracya gruntu falowata, grunt bardzo urodzajny, klimat ciepły; obrócz zbóż zwykłych rodzi się w polu kukurydza i tytuń uprawiany w znacznych przestrzeniach dla rządowej fabryki tytuniu w Jagielnicy. W tym powiecie jest gmin miejskich 4, mianowicie miasto Czortków, miasteczka Budzanów, Jagielnica i Ułaszkowce; gmin wiejskich 45; zatem ogólna ilość gmin 49. Obszarów dworskich jest 49, przełożeństw obszarowych 28, ogółem jednostek administracyjnych jest 77. Gmin katastralnych 49. Z 14 mil kw. austr. zajmują gminy administracyjne 8. 1490 mil, to jest 57. 9, obszary dworskie 5. 9321 kw. mil, czyli 42. 1; w przecięciu tedy zajmuje gmina administ. 1663 morg. , zaś 1 obszar dworski 1211 morg. Na milę 1 kwadratową przypada gmin administracyjnych 3. 5. Gminy i obszary dworskie według liczby domów jak następuje gmin mających domów do 25 jest 1, do 26 od 50 jest 2, od 51 do 100 jest 6, od 100 do 200, 24; od 201 do 300 jest 9, od 301 do 400 jest 3, od 401 do 500 jest 2; wyżej 500 jest 2. Obszarów dworskich mających do 10 domów jest 24, od 11 do 20 jest 12, wyżej 20 jest 9. Gminy podług liczby ludności dzielą się jak następuje gmin mających wyżej 100 do 200 dusz 1, wyżej 200 do 300 jest 2, wyżej 300 do 400 jest 3, wyżej 400 do 500 jest 2, wyżej 500 do 1000 jest 21, wyżej 1000 do 2000 jest 14, wyżej 2000 do 3000 jest 4, wyżej 3000 do 4000 jest 1, wyżej 4000 do 5000 jest 1; na jeden obszar, ludności wypada 71 dusz, gminy mające nad 1000 do 5000 ludności mają razem 36, 757 czyli 62 całej ludności. Gminy mające nad 500 do 1000 ludności mają razem 16, 954 czyli 28 całej ludności. Gminy mające od 500 niżej mają razem 2538 czyli 4 całej ludności, razem ludność gmin wynosi 56, 249 czyli 94 ludności całego powiatu. Obszary dworskie mają ludności 3580 czyli 6 ludności całego powiatu, która wynosi razem 59829. Ludność miast wynosi 3001 czyli 5, ludność miasteczek 9345 czyli 16, ludność wsi 43903 czyli 73. Gminy tego powiatu należą tylko do jednego sądu pow. w Czortkowie, który należy do sądu obwodowego w Tarnopolu. Do rady państwa wybierają obszary dworskie wybierają wspólnie z powiatami administracyjnymi Zaleszczyki, Borszczów i Husiatyn 1 posła; gminy wiejskie wspólnie z okręgiem wyborczym Buczacz 1 deputowanego. Do sejmu krajowego większe posiadłości całego dawnego obwodu zaleszczyckiego, mianowicie teraźniejsze powiaty administracyjne Czortków, Husiatyn, Borszczów i Zaleszczyki 3 posłów. Gminy wiejskie powiatów sądow. Czortków. Jazłowiec i Budzanów 1 posła. Sad powiatowy jest w tym powiecie tylko w Czortkowie, należący do sądu obwodowego w Tarnopolu. Probostw rzym. kat. jest 4 w Budzanowie, Czortkowie, Jagielnicy i Chomiakówce; wszystkie należą do dekanatu Cz. , do rzym. kat. arcybiskupstwa we Lwowie; gr. kat. prob. 25, z tych 17 należących do dekanatu w Czortkowie, 6 do dekanatu w Skale, 2 do dek. w Zaleszczykach. Szkoły 4klasówa etatowa w Czortkowie; etatowe 1klasowe w Bazarze, Białej, Białoboźnicy, Dżurynie, Jagielnicy, Kossowie, Koszyłowcach, Połowcach, Romaszówce, Rosochaczu, Swidowie, Szmańkowczykach, Ułaszkowcach, Zalesiu. Filialne i w Byczkowcach, Dawidkowcach, Jagielnicy starej, Kolendzianach, Muchawce, Połowcach kolonii, Słobódce, Uhryniu; niezreorganizowana w Szwajkowcach; szkół średnich, tern mniej wyższych w tym powiecie nie ma. Kasy pożyczkowe gminne istnieją w tym powiecie w następujących gminach Antonów, Bazar, Biała, Biały potok, Byczkowce, Chomiakówka przysiołek do Jagielnicy, Czortków, Czortków stary, Dawidkowce, Dolnia, Dżuryn, Jagielnica, Kalinowszczyzna, Kolendziany, Kossów, Koszyłowce, Muchawka, Nagórzanka, Pauszówka, Połowce, Romaszówka, Rosochacz, Rydoduby, Salówka, Skorodyńce, Słobódka do Dżuryna, Sosolówka, Swidowa, Szmańkowce, Szmańkowczyki, Szulharówka, Szwajkowce, Strosówka, Uhryń, Wygnanka, Zabłotówka, Zalesie, Ziemia urodzajna; nprawiają oprócz zwykłych zbóż w tym powiecie także tytuń, kukurydzę a nawet i kawony udają się w południowej części tego powiatu na polu. Na dobrze uprawionych polach pszenica daje po 20 kóp z morgi a kopa wydaje po 3 4 korca i wyżej. Ziemia też wysokiej jest wartości, za dzierżawy płacą po 12 złr. i po 14 złr. od morga. Cały ten powiat na przestrzeni 130, 129 morg. niższo austryackich; na to ról ornych 89, 388 nu, łąk i ogrodów 17, 783 m. , pastwisk 2375 m. , lasu 20, 583 m. Browarów jest w tym powiecie 3, mianowicie w Budzanowie, w Jagielnicy i w Wygnance własność Maryi hr. Borkowskiej. Gorzelń jest w powiecie 16 mianowicie 2 w Bazarze, Białym potoku, Byczkowcach, Kalinowszczyźnie, Kolędzianach Kossowie, Koszyłowcach, Muchawce, Pauszówce, Szulharówce, Uhryniu, Wierzbowcu, Wygnańcu, Zalesiu, Zwiniaczu. Młynów wodnych było w 1876 roku w tym powiecie 33 a mianowicie w Białej, Białobożnicy, Białym potoku, Budzanowie, Byczkowcach, Czerkawszyźnie, Czortkowie starym, Dawidkowicach, Dolinia, Dżurynie, Jagielnicy, Kalinowszczyźnie, Kolendzianach, Kossowie, Muchawce, Pauszówce, Rydodubach, Połowcach, Salówce, Skomorosznem, Skorodyńcach, 2 w Sosolówce, Świdowie, Szmańkowcach, Szmańkowszczyku, Szulharówce, Szwajkowcach, 2 w Uhryniu, Ułaszkowach, Wierzbowcu, Zwiniaczu. Największą fabryką w czortkowskim powiecie jest rządowa fabryka tytuniu i cygar w Jagielnicy. Fabyka machin rolniczych w Wygnance, olejarnia w Wygnance, fabryka rumu i likierów w Wygnance, cegielnia w Czortkowie starym i cegielnia w Jagielnicy. Sławne są jarmarki w Ułaszkowcach, zaczynające się 24 czerwca a trwające cały tydzień; licha ta mieścina w ciągu roku niczem od wsi się nie różniąca, nagle ożywia się, drewniane budy umyślnie na sklepy popostawiane oraz tymczasowe szałasy i namioty napełniają się ludźmi i najrozmaitszemi towarami, obszerne place otoczone palisadami, pełne stad wołów podolskich, besarabskich, mołdawskich i węgierskich, w innych tabuny dzikich koni. Dawniej szczególniej, nim kolej żelazna we wszystkich kierunkach przecięła Galicyą, zwozili kupcy lwowscy, czerniowieccy, tarnopolscy i z innych miast Gralicyi najrozmaitsze towary, bławatne, galanteryjne, biżuterye, ubrania, korzenie, a obywatelstwo obwodów czortkowskiego, czerniowieckiego, brzeżańskiego, stanisławowskiego, stryjskiego i złoczowskiego zaopatrywało swe domy we wszelkie zapasy. Stada koni galicyjskich były tu licznie reprezentowane; handel zbożowy, okowitą i wełną, prowadzony był na wielką skalę, krocie tysięcy korcy podolskiej pszenicy i żyta, miliony garncy okowity kontraktowano tutaj na rachunek bliskich przyszłych zbiorów. Chaty włościańskie w Ułaszkowcach i dwory sąsie dniej szlachty przepełnione były dalekiemi gośćmi. Teraz przy rozgałęzionych liniach kolejowych jarmark ten stanowi z jarmarkami w Tarnopolu na środopoście i na św. Annę oraz w Mościskach główne targowisko tylko zboża, wełny, gorzałki, koni i bydląt. Kolei ten powiat nie posiada; najbliższe stacye kolejowe są Tarnopol i Łuzany. Gościń ców bitych ma 2, mianowicie jeden rządowy idący z Tarnopola na Czortków, Zaleszczyki do Czerniowiec, który przecina ten powiat z północy na południe; drugi krajowy, idący z Czortkowa na zachód przez Buczacz do Monasterzysk, gdzie łączy się zgońcińcem rządowym idącym ze Lwowa na Brzeżany, Podhajce, Monasterzyska do Stanisławowa. Pod wzglę dem historycznym zasługują na wzmiankę miasteczko Budzanów ma ruiny zamku, obszer ny pałac i klasztor panien miłosiernych. Pod czas najazdów tatarskich stoczono w okolicy kilka utarczek z nieprzyjacielem. Miaste czko Jagielnica z dobrze zachowanym, nie gdyś obronnym zamkiem, przerobionym teraz na fabrykę tytuniu. Wieś Kolendziany z sta rożytnym zamkiem, dotychczas zamieszkałym; wieś Zawale koło Czortkowa istniał tam obronny zamek, który przez Turków w 1676 roku zrujnowany został. Dawny obwód czort kowski obejmował powiaty Czortków, Miel nica, Borszczów, Kopeczyńce, Budzanów, Hu siatyn, Tłuste, Zaleszczyki, Jazłowiec. 2. Cz. stary, wieś, pow. czortkowski, przylega jąca z południowozachodniej strony do Czort kowa miasta. Przestrzeń posiadłości więk. roli ornych 750, łąk i ogr. 12, pastw. 86, lasu 116; posiadł. mn. roli orn. 952, łąk i ogrod. 116, pastw. 88, lasu 33 morg. Ludność rzym. kat. 280, gr. kat. 672, Izrael. 118 razem 1070. Przyłączoną jest pod względem administracyj nyn, sądowym i kościelnym tak jak Czortków miasto; do urzędu pocztowego i obudwu paralij do Czortkowa miasta należy. Jest tu kasa pożyczkowa z funduszem zakładowym w kwo cie 481 złr. B. R. Czortorya albo Czartorya ob. , pow. hru bieszowski. Czortowe, jez. w półn. części pow. grodzieńskiego, między Kotrą a Pyrrą. Czortowice, pow. hrubieszowski, ob. Czar towice. Folw. Cz, z wsią t. n. , od Lublina w. 105, od Hrubieszowa w. 8, od Kowla w. 100, od rz. Bugu w. 10. Nabyte w r. 1866 za rs. 18408. Rozległość wynosi m. 250, a mianowicie gruntu orne i ogrody m. 206, łąk m. 34, nieużytki i place m. 10; płodozmian 13po lowy. Wieś Cz. osad 25, gruntu m. 276. Czortowiec, wieś, pow. horodeński, leży Czortków Czortorya Czortowe Czortowice Czortowiec