do Pomeranii. Kwaśne jez. Quesno, Małe i Wielkie, są połączone przez małą strugę, długości mają pospołu 1 i pół mili, leżą na północ blisko Pomeranii; zaraz w pobliżu jest jez, Łąkie Lanken See przy wsi Łąkie. Lepczyńskie jez. w borze przy wsi Lepczyn, między Kwaśnem a Szczytnieńskiem jeziorem. Glisno, jez. najbardziej na północ, przechodzi już do Pomeranii, wąskie a długie około 2 mile; zaraz obok na wschód jez. Borzyszkowskie przy wsi Borzyszków. Inne jez. Glisno jest połączone z jez. Wielkiem GrosserSee, leży na granicy człuch i chojnickiego powiatu; tu wpada rz. Kłonicznica i przechodzi rz. Dybrzyca, dopływ Brdy. Wytoczno, także na granicy człuch. i chojnickiego pow. , małe; przez nie płynie rz. Dybrzyca. Kielskie jez. między człuch. a bytowskim pow. przy wsi Luboń; tu płynie z północy na południe rz. Kłonicznica; Karsińskie jez. na granicy pow. człuch. i chojnickiego, tu wpływa rz. Chocina i Dybrzyca, a przechodzi do pow. chojnickiego rz. Brda; kilkumilowego jeziora Łukamie Löckman See i Charzykowy Müskendorfer See należy tylko zachodni brzeg do człuch. pow. ; 2 jeziora przy Człuchowie pospołu mają długości okołe 1 milę; z południowego wypływa str. Strzeczona; przy wsi Darzno Darsen jez. Darznieskie przy granicy pomerańskiej; jez. Wierzchowskie przy w. Wierzchowo Firchau, około pół mili długie, prawie jedyne w południowej części pow. Jezioro przy Sępolnie nazywano w XVII w. Rybno, a przy Konarzynach Piaseczno. Na ornej ziemi znajduje się wiosek 331 z 46. 500 mk. ; 5 miast Człuchowo, Pr. Frydland, Białobór, Czarne Hamersztyn i Lendyczek, razem z 11, 50. 0 mk. Głównem zatrudnieniem ludności pow. człuch. nawet w miastach jest rolnictwo. Podług statystyki urzędowej z r. 1868 znajdowało się w pow. budynków publicznych 225, i to służących do nabożeństwa kościołów 61, szkół 87, dla ubogich i szpitali 24, dla świeckich urzędów 30, dla wiejskiego zarządu 22, dla wojska 1; prywatnych zabudowań było 15, 060 i to mieszkań 6, 088, przeznaczonych dla różnego przemysłu, jako młyny, magazyny 267, stajen i i d. 8705, Bydła rogatego naliczono 19, 000, owiec 131, 000, pomiędzy; temi merynosów 61, 000, koni 8000, świń 7300, j kóz 800, pszczół ulów 3000. Z pomiędzy wiosek największą ilość stanowią gminy włościańskie; dóbr rycerskich i folwarków znajduje się około 110. W nowszym czasie czyniono także chwalebne zabiegi, ażeby mniej urodzajną glębę uźyznić działo się to nietylko w prywatny sposób, ale i związki osobne powstały, które urzędowym statutem zostały zatwierdzone. I tak przy Przechylewie Prechlau począwszy od r. 1854 użyzniono blisko 2000 mórg, na co wydano 22, 000 tal; statut związkowy od rządu zatwierdzony w tymże roku 1854. Od r. 1857 1859 użyzniono gleby wcale przedtem nieurodzajnej między Ekfirem a Pieniężnicą Penkuhl 1450 m. kosztem 640 tal; statut zatwierdził rząd r. 1858. We wsi Koczała Flötenstein utworzył się związek, potwierdzony statutem z r. 1856, który od r. 1855 1859 użyznił 678 m. z wydatkiem około 9000 tal. Także we wsi Łąkie Lanken naprawiono r. 1855 przez nawodnienie 38 m. kosztem 440 tal. ; statut jest potwierdzony r. 1856. Przemysł w pow. człuch. jest bardzo mało rozwinięty; o zakładach i fabrykach parą pędzonych mało dotąd słychać, tylko woda po licznych strumykach obraca znaczną liczbę młynów i tartaków. Podług nowej mapy wojskowej generalnego sztabu pruskiego posiadają wodne młyny Grabowo, Darzno, Łąkie Lanken, Łąki Lonken, Pflaster Mühle, See Mühle, Brzeźno, Prządzona, Borowy młyn Heide Mühle, Chociński młyn Chotzen M. , Sępolno, Dąbrowa, Parszczenica, Zielona Grünchotzen, Czarne Hamersztyn, Rzeczęca al. Sztegrowy Stegers, Pokrzywnica Kopriwe, Elzanowo, Dąbkowy młyn Damker M. , Szczytno Ziethen, Rögnitzer Mühle, Polenica, Pietrzykowy Peterkau, Kłonicznica, Eggebrecht, Breitenfeld, Baerenwald, Schönwerder, Frydland, Wierzchowo Firchau, BruchMühle, Dębnica, Christfelde, Człuchowo, Szylbark, Barkenfelde, Peterswalde, Giemły, HammerMühle, Pawłówki Kl. Pagelkau, Przechylewo Prechlau, Prochowy młyn Pulver Mühle, Rosenfelde, Strzeczona Stretzin, Białobór WalkMühl, KupferMühle, ZimmerMühle, Stara Brda, Lendyczek, Bielsk, Nowa Brda. Także i wyroby szkła są dosyć znaczne w człuch. powiecie huty szklane posiadają Konarzyny, Nowa Karczma Neukrug, Ottilienhütte, Georgenhütte, Eisenbrück, Borowy młyn HeideMühle i Bärwalde. Pod względem kościelnym liczni protestanci ze swoimi kościołami należą do superintendentury w Chojnicach; katolicy mają swój dekanat człuchowski, który obejmuje 10 parafij i 22 fiilij w powiecie. Polskie parafie są Borzyszkowy, fil. Brzeźno i Konarzyny; inne są niemieckie Ekfir, filie Białobór i Pieniężnicą Penkuhl; Koczała Flötenstein, filia Starzno; Ferstnowo, filie Rzeczęca Sztegrowy i Krępsk Kramsk; Pr. Frydland, filie Bucholz, Strzeczona Stretzin, Sztynborno Steinborn, Wierzchowo Firchau i Jęczonki Jensnick; Czarne Hamersztyn, filia Hansfeld; Heinrichswalde, filia Peterswalde; Przechylewo Prechlau, filie Kiołpin Woltersdorf i Poleniła; Człuchowo, filie; Barkenfelde, Biskupnica Bischofswalde, Christfelde, Dębnica Damnitz, Lichtenhagen, Moszyna i Rychnowy. Dekanat człuch. należał dawniej, wraz z archidyakonatem kamińskim, do archidyecezyi gnieźnień skiej, od r. zaś 1821 do dyecezyi chełmińskiej; dusz liczy 28, 000. Szkoły elementarne po wioskach, tak katolickie jako i luterskie, znaj dują się w bardzo dostatecznej ilości. Z wyż szych szkół istnieje seminaryum nauczyciel skie w Pr. Frydlandzie dla protestantów. Wojsk stoi mało w pow. człuch. , bo tylko po 1 kompanii piechoty w Człuchowie i Białoborze. Bite trakty przerzynają człuch. pow. w następujących kierunkach 1 z Lendyczka przez Człuchowo do Chojnic najstarszy trakt berlińskokrólewiecki; 2 z Człuchowa do Białoboru; 3 z Człuchowa przez Zamarte Jakobsdorf do Kamienia, Sępolna i Nakła; 4 z Łobżenicy przez Pr. Frydland do Czarnego Hamersztynu; 5 z Czarnego przez Rzeczęcę Stegers i Przechylewo do traktu bytowskiego; 6 z Chojnic do Bytowa. Żelazne drogi przechodzą dwie przez człuch. pow. od kilku dopiero lat 1 pilskotczewska, najkrótsza po między Berlinem i Królewcem, która ma tu dworzec w Wierzchowie Firchau i 2 chojnicko węgorzyńska, do Szczecina, z dworcami w Człuchowie i w Czarnem Hamerstein; stacyj pocztowych liczono 14 w r. 1868 Człu chowo, Czarne Hamerstein, Peterswalde, Ko narzyny, Pr. Frydland, Barkenfelde, Białobór Baldenburg, Zielona Grünchotzen, Koczała Flötenstein, Lipienice, Lendyczek Landek, Rzeczęca Stegers, Przechylewo Prechlau i Wierzchowo Firchau. Stacye telegraficzne istnieją w Człuchowie, w Czarnem i Wierz chowie. Posłów, tak do rzeszy niemieckiej jako i do sejmu pruskiego, wybiera pow. człu chowski wspólnie z pow. chojnickim w Choj nicach; z ludnością swoją przeważnie protes tancką i niemiecką bardzo szkodzi Polakom; chociaż i tak przechodzi Polak, Jeżeli Niemcy katolicy głos mu oddadzą. Kś. F. Czmiel, os. , pow. zwiahelaki, gm. emilczyńska, należy do dóbr Emilczyn, własność Uwarowów, osad szlacheckich 40. Z. B. Czmoń, Cmoń, 1. wieś, pow. śremski, 34 dm. , 329 mk. , 108 ew. , 221 kat. , 132 analf. 2. Cz. , niem. Schönthal, olędry, pow śremski. 39 dm. , 329 mk. , 233 ew. , 96 kat. , 58 analf. Stacya pocztowa Bnin o 6 kii, st. kol. żel. Mosina o 15 kil M. St. Czobany albo Czabany ob. . Czobotarki, Czebotarki, wieś u źródeł rz. Bochny, pow. olhopolski, par. Obodówka, wła sność Brzozowskich. W roku 1868 miała 159 dm. X. M. O. Czoburcza, jar i lewy dopływ Dniestru, blisko ujścia tej rzeki W. Pol. Czochanie, dawna okolica szlachecka, pow. łomżyński, gmina Chlebiotki, parafia Butki. W obrębie jej leżały wsie. Cz. Stare albo Góra i Cz. Dabrochy. Jestto gniazdo Czochańskich, wspominane w aktachz 1423 r. Obecnie ist nieje tylko Cz. góra, które w 1827 r. liczyły 10 dm. i 68 mk. Br. Ch. Czokanestie, wieś, pow. kimpoluński, na Bukowinie, nad Złotą Bystrzycą, o 7 kil. od st. poczt. Jakobeny, z parafią grecką nieunicką w miejscu, własność rządowa. F. S. CzokołdyBoguszewo Zalesie, wieś, gub. grodz. , w b. ziemi bielskiej. Czołka niem. , ob. Ciołka. Czołchynie, ob. Czołynie. Czołczyn 1. wieś i folw. do dóbr Wrząca należący, pow. Jaski, gm. i par. Lutomiersk; wraz z kolonią Antonin liczy 50 dm. , 366 mk. , ziemi włośc. 439 m. 2. Cz. , ob Czałczyn. Czołhan, ob. Teofilpol Czołhańszczyzna, wieś, pow. tarnopolski, o 5, 3 kil. od st p. Borki wielkie, w par. rzym. kat. Czerniłów mazowiecki a par. , gr. kat. Czerniłów ruski ob. . Czołhany, wieś, pow. Dolina, leży nad rzeką Świcą, przy gościńcu prywatnym idą cym z Bolechowa do Sokołowa, od Bolechowa o 1 i ćwierć mili na północny wschód, od Do liny o 2 i ćwierć mili na północ. Przestrzeń pos. dwor. roli ornej 619, łąk i ogr. 835, pa stwisk 482, lasu 581; pos. mniej. roli or. 1021, łąk i ogr. 2001, pastw. 1081 m. Ludności rzym. kat. 17, gr. kat. 1240, izrael. 263 ra zem 1520. Należy do rz. kat. par. w Bole chowie; gr. kat. par. ma w miejscu, należącą do dek. bolechowskiego. W Cz. jest szkoła filial na o 1 nauczycielu. B. R. Czołhazów, wieś, pow. starokonstantynowski. Tu rzeka Półtwa, dopływ Wilii, ma swoje źródło. Czołhynie, ob. Czołynie. Czołka, ob. Ciołka. Czółki, pow. zamojski, gm, Zamość, par, Sitaniec, ob. Ciółki. Jest tu nietylko folw. , ale i wś która ma 13 dm. , 93 mk. , w tern 55 ras. , gruntu 104 m. Odl. od Zamościa 6 w. , od gm. 5 w. T. Żuk. Czołna, 1. lub Czołny, wieś i folw. , pow. lubelski, gm. Bełżyce, par. Niedrzwica. Roku 1827 r. było tu 15 dm. , 91 mk. Folw. Cz. z wsią Cz. , od Lublina w. 18, od Bełżyc w. 7, od Miłocina w. 14, od rzeki Wisły w. 28. Rozl. wynosi m. 753, a mianowicie grunta or ne i ogrody m. 637, łąk m. 14, lasu m. 84. nieużytki i place m. 18. Płodozmian 8, 5 i 4polowy; pokłady kamienia wapiennego. Wieś Cz. osad 26, gruntu m. 384. 2. Cz. , wieś i folw. i Czołnowska wola, pow. nowoaleksandryjski, gm. i par. Baranów. Leży o 2 w. na połd. od Baranowa, w lesistej oko licy. W 1827 r. było tu 22 dm. , 153 mk. , obecnie liczy 20 dm. , w Czołnowskiej Woli 24 dm. Br. Ch.

Człuchowo

Czmiel

Czmoń

Czobany

Czobotarki

Czoburcza

Czochanie

Czokanestie

Czokołdy

Czołka

Czołchynie

Czołczyn

Czołhan

Czołhańszczyzna

Czołhany

Czołhazów

Czołhynie

Czołna