szczęście było wielkie zimno, i woda naokoło pozamarzała, tak, że po lodzie pod mury przeszli, załogę tutejszą wzięli w swoję służbę, także na prędce jeden regimont dragonów zwerbowali w Chojnicach; pomimo to musieli zaraz następnego r. 1657 oddać zamek Polakom, którymi dowodził Kazubski, ale tylko na krótki czas bo jeszcze tego roku sam król Karol Gustaw nadciągnął w te strony, zabrał polakom Chojnice i ztąd dalej na Cz. poszedł. Dwa lata potem brat królewski Adolf Jan był tu splądrował Chojnice, ztąd koło Cz. poszedł do Czarnego Hamersztyn i Frydlandu, poczem zajął Cz. Z XVIII w. jest jeszcze wiadomość, że Cz. cztery razy zgorzało 13 czerwca 1729 r. , 17 paźdź. 1735, 1786 i 1793. Zamek człuch. , budowany przez krzyżaków w pierwszej połowie XIV wieku, utrzymał się w dość dobrym stanie przez całe czasy rządów polskich; w połowie XVII w. naprawił go z gruntu star. człuch. Jakób Wejher a w przeszłem stuleciu utrzymywali na nim mieszkania Radziwiłłowie. Obszernym i licznym zabudowaniom dodawały niemało kształtu piękne wieże zamkowe, których było 4 mniejsze i piąta wielka. Przy niej znajdowała się stara kaplica krzyżacka, obszerna jak zwyczajny nasz kościół; tytuł miała N. M. Panny, posadzkę flizową, sufit jak zwykle wysoko sklepiony, 3 ołtarze, przy ścianach dokoła stały ozdobne stalle krzyżackie. Za Szwedów od roku 1656 do 1660 odprawiał tu luters. nabożeństwo pastor Schmidt z Bärenwalde; za polskich czasów odbywało się nabożeństwo dwa razy w tygodniu. Po okupacyi pruskiej r. 1772 zamek człuch. bez opieki coraz bardziej upadał; ostateczną zaś ruinę zadano mu r. 1786 i 1793, kiedy miasto zgorzało; wtenczas bowiem kto chciał przychodził tu, rozwalali zamkowe mury i nowe domy z cegły stawiali w mieście; obecnie pozostały tylko znaki po starych wałach i fosach. fundamenta, małe szczątki murów i wspaniała dobrze zachowana wieża budowana jest w formie ośmioboku, mury na dole na 14 stóp grube, wysoka 180 stóp, u góry niesklepiona i bez dachu; panuje nad całą okolicą; przez 16 otworów czworobocznych, znajdujących się u samego wierzchu, można było wydawać rozkazy i znaki wojenne do Chojnic, Czarnego Hamersztyn, Frydlandu, Tucholi i t. d. Używają teraz tej wieży luteranie, którzy w r. 1826 i 27 nowy kościół sobie przy niej zbudowali; przedtem nie posiadali w mieście kościoła. Powiadają, że od zamku prowadzi ganek pod jeziorem aż do pobliskiego lasu. Katolicki kościół stoi w mieście, fundowany jest za pomorskich książąt r. i 1209; od połowy XVI w. posiadali go innowiercy, aż do r. 1609, kiedy oddany został napowrót katolikom; około połowy XVII w. gdy już bardzo podupadł, wniósł nowy dzisiejszy kościół murowany starosta człuch. i woj. malborski Jakób Wejher; godna jego małżonka Anna Szafgoczówna zaopatrzyła go w potrzebne aparaty i bieliznę; nad zakrystyą urządził sobie fundator małą kaplicę, Wejherową, w której zwykł był słuchać nabożeństwa; w kościele znajdował się między innemi w r. 1765 pomnik Michała Ludwika Demińskiego, który w młodocianym wieku od niegodnej ręki został zabity r. 1680. Przed reformacyą znajdowała się jeszcze w Cz. prepozytura św. Katarzyny, połączona ze szpitalem i smętarzem; proboszcz chojnicki Konrad fundował przy niej osobną wikaryą r. 1378; później zaginęła ta prepozytura. Parafia katol. w Cz. liczyła w r. 1867 samych tylko prawie Niemców 3430 dusz; oprócz Cz. obejmuje wioski Buschwinkel, Clausfelde, Friedrichshof, Grünhof, Jęczonki, Kałdowo, Lindenberg, Mękowy, Mauersin, Platendienst, Stolzenfelde i Dąbrowa; nadto należy do Cz. 7 filij Barkenfelde, Bischofswalde, hristfelde, Dębnica, Lichtenhagen, Moszyna i Rychnowy; w Christfelde urządzony jest w ostatnich latach wikaryat lokalny z osobnym duchownym. Protestanci mają także swoją parafią w Cz. ; pierwszy ich 1 pastor przybył tu dopiero w r. 1826, kiedy i kościół nowy budowano; żydzi w liczbie około 500 mają swoją bóżnicę. W Cz. jest miejska szkoła, składająca się z dwóch klas wyższych, konfesyjnych, podzielonych, i trzech niższych klas symultannych; katolicy mają 2 swoich nauczycieli, w r. 1867 było dzieci kat. 164. W parafii czł. znajdują się jeszcze szkoły katolickie w Barkenfelde, Christfelde, Lichtonhagen i Dębnicy; prot. zaś szkoły są w Bischofswalde gdzie 4 dzieci katol. , Kałdowie 37 dzieci kat. , Moszynie 37 dz. kat. , Rychnowie 43 dz. kat. i w Clausfelde 3 dz. kat. . Cz. jest siedzibą zwyczajnych władz i urzędów powiatowych, jako to landrata człuch. , konowała powiatowego, fizyka powiatowego; ma sąd przedtem powiatowy teraz okręgowy Amstgericht, między innemi też kasę nadleśnictwa człuch. Lindenberg. W Cz. stoi 1 kompania piechoty lud. liczono w r. 1868 w ogóle 572, dusz 234; jest dworzec kolei żel. , poczta, stacya telegr. , na której w r. 1866 wysłano depesz 721 przed wybudowaniem żel. kolei, depesz weszło 726, dochodu było 228 tal. eszczanie są sami Niemcy i żydzi; prócz zwyczajnego handlu trudnią się głównie rolnictwem, jarmarki bywają tu 4 do roku kramne, na konie i n bydło. Powiat człuchwski loży na pograniczu Pomeranii, z którą graniczy ze strony północnej i zachodniej, na południu jest pow. złotowski, na wschod, chojnicki. Tak szerokość pow. z zach. na wschód jako i długość z północy na południe wynosi około 9 mil. Kształt ma pow. człuch. nieregularnego czworoboku, w którego południowowschod. końcu leży m. Pruski Frydland, w połudn. zachodnim m. Lendyczek, w północnozach. Białobor Baldenburg; północnowschodni koniec jest bliski powiatu kościerskiego. R. 1867 liczył pow. człuch. ludności 57, 905 dasz 62000 w 1875, z pomiędzy tych kat. 23, 243, ew. 32, 853, żyd. 1673; mężczyzn było 28, 870, kob. 29, 035. Pod wzlędem narodowości pow. jest prawie zupełnie zniemczony, od dawien dawna, podobnie jak i pobliska Pomerania, tylko na wschodniopółnocnym krańcu są wioski czysto polskie, należące do dwóch parafij Borzyszkowa i Konarzyn; liczba 71 familij polskich, jak podaje pruska statystyka, jest oczywiście wiele za nisko wzięta, ponieważ i inne pobliższe parafie zamieszkują, choć rzadko tylko, Polacy. Obszaru ziemi obejmuje pow. człuch. 38, 780 kw. mil, tak że na jedne kw. milę przypada 1486 dusz; wynika ztąd, że jest pow. człuch. najrzadziej zaludniony z całej regencyi kwidzyńskiej. Znaczną częśó powierzchni obejmują lasy. Na północ w piaszczystej glebie przeważa sosna w borach kaszubskich, które są dalszym ciągiem tucholskich borów; w południowej części gdzie lepsza gleba, natrafiają się dęby, buki, brzozy i na mokrym gruncie olsze; czysto bukowy las ciągnie się w nadleśnictwie Lindenberg Lipia góra, od Człuchowa aż po Lendyczek. Królewskie bory są podzielone na 3 okręgi nadleśnicze, z których Zanderbrück ma pod sobą 6 leśnictw, Eisenbrück 7, Lindenberg 10 nazwy tych leśnictw są czysto niemieckie. Z miejskich lasów należy 1 leśnictwo do Człuchowa Braunhirsch, I do Czarnego al. Hamersztynu Hardelbruch i 1 do Pr. Frydlandu Rehwinkel; z prywatnych dóbr dwa posiadają większe obszary, i to dominium Czarne Hamersztyn z czterema leśnictwami Adelshaid, Hansfeldsrück, Jägersdorf i Charlottenthal, dominium Breitenfelde z leśnictwem Remmen. W borach tych dosyć często natrafiają się miejsca, gdzie smołę wypalają; takich smolarni. . podają wojskowe mapy pruskiego sztabu generalnego 17 i to przy Wierzchocinie, Bindudze, Kępinie, Zielonej, Dzięglu, Jankach, Budniku, Starej Brdzie, przy Przechylewskim młynie, Polenicy, przy Regnickim młynie, przy Patokolsku, przy Eisenhammer, Wehnersdorf, Lustingshof, Dickhofen i Remman, Przy Ferstnowie nad Krępskiem jeziorem i przy Człuchowie wyrabiają roztwórzec K. O. . Obszaru wody liczą w pow człuch. około 2000 morg. Znaczniejsze rzeki są Gwda i Brda ze swojemi dopływami. Rz. Brda Brahe ma tu swój początek w kilku jeziorach, leżących na pograniczu prowincyi pomorskiej, między Starznem i Pietrzykowami, Słownik Geograficzny Zeszyt XI płynie przez środek powiatu, początkowo w kierunku połud. , pędzi 2 młyny i tartak w Starej Brdzie, potem zaraz młyn i tartak w Nowej Brdzie, przyjmuje z lewej strony rz. Modrą Moder FL przy leśn. Fortbrück, potem. z tejże strony rz. Humer, od humrów zwanej, które pędzi w Patokolsku Pogdanzig, następnie wpada do jeziora Szczytno Ziethen See, z którego wychodząc płynie na wschód przy Szczytnie, przyjmuje po lewej stronie przy Sępolnie Sampohl rz. Sępolnę, po za Ciecholewami przelewa się do jeziora Charzykowy Müskendorf See, zkąd dalej płynie w pow. chojnickim. Chocina Chotzen Fl. ma także swój początek w półn. części powiatu przy Wierzchocinie Oberchotzen, wpływa do jeziora Karsin, w którem się łączy z rz, Brdą. Kłonicznica przychodzi z Pomeranii z jeziora Studzienica; płynie granicą między pow. człuch. i chojnickim, wpada do jeziora Wielkiego, w którem się łączy z rz. Dybrzycą Sbritze. Dybrzyca przychodzi z pow. chojnickiego, wpada także do jeziora Wielkiego, w którem, złączywszy się z Kłonicznicą, płynie przez jez. Glisno na południe granicą pow. człuch. i chojnickiego, uchodzi i do jeziora Karchin, w którem się łączy z rz. Brdą. Gwda Küddow płynie na południe z Pomeranii, odkąd przyjęła z lewej strony rz. Czarne Zahne Fl. stanowi granicę zachodnią pow. człuch. z Pomeranią, aż do m. Lendyczek. Czarna, przydługa rzeczka, ma swój początek na północ od Białoboru Baldenburg, płynie w kierunku połudn, przez m. Czarne Hamerstein, któremu imię pierwotne nadała i uchodzi do rz. Gwdy. Biała BallFl. wychodzi z Bielczyńskiego jeziora Belzig See koło Białoboru, płynie na południe obok rz. Czarnej, do której wpada. Dobrynka płynie granicą pow. człuch, i złotowskiego do rz. Gwdy pod Lendyczkiem. Strzeczona Stretzin Fl. płynie z człuch. jeziora do Gwdy. Jeziora dosyó znaczne i rybne znajdują się prawie tylko w północnej połowie powiatu. Największe jest jez. Szczytno Ziethen See, w połud. części zowie się Krępskie jez. Kramsker See, około 2 mile długie, leży w środku powiatu; do niego wpływa z półn. rz. Brda, a wychodząc skręca się na wschód do jez. Charzykowy; pomiędzy Szczytnieńskiem a Krępskiem jeziorem po usypanej grobli wiedzie trakt bity z Człuchowa do Białoboru. Bielczyńskie jez. Belzig See leży w północnozach. kącie powiatu, przeszło milę długie; przy niem na półn. leży m. Baldenburg, z połud. wypływa rz. Biała, co wszystko świadczy, że niem. Baldenburg zwać się powinno Białobór. W tym samym kierunku na północ od ałoboru leży jez. Łebskie Labes See i jez. Cieczęcin, w starych dokumen. Ceczeutzin, po niem. Tessentin, przechodzi już 55

Człuchowo