licyi, kościół paraf. gr. kat. , tartak, młyn wo dny, pastwiska, 1130 mk. H. M. Cziresz z Bakuną i Opajetz, wieś, pow. storożyniecki na Bukowinie, o 4 kilom. od stacyi poczt. Czudyn, z parafią grecką niennicką w miejscu. Czirm, ob. Szczyrba. Czirsowitz niem. , ob. Cierzowice. Cziskowo niem. , ob. Szyszkowo. Czissek niem. , ob. Cisek i Czysek. Czissowa niem. , ob. Cisowa. Czissowka niem. , ob. Cisówka. Clisz niem. , ob. Cisz. Czisinna niem. , ob. Ciesina. Człapa, młyn, pow. włocławski, gm. i par. Kowal. Człekówka, wieś, pow. nowomiński, gmina i par. Kołbiel. W 1827 r. było tu 28 dm. , 164 mk. Człochów, Szłochów, ob. Człuchów. Członów, ob. Czołniów. Człopa, ob. Słopanowo. Człopki, wieś, powiat turecki, gmina Kościelnica, parafia Boleszezyn. Wieś ta leży w dawnych dobrach arcybiskup. gnieźnieńskich, śród łąk, przy szosie tureckołęczyckiej, pod Uniejowem; ludność mięszana, przeważnie niemiecka, grunta gapowate, nieurodzajne, zalewane wodami rz. Warty. Człopy, 1. wieś, pow. łęczycki, gm. Gra bów, par. Siedlec. W 1827 r. było tu 7 dm. , 46 mk. 2. Cz. wielkie, pow. turecki, gm. Kościelnica, par. Spicimierz, wieś przy szosie tureckołęczyckiej, o 4 wiorsty od Uniejowa, w dawnych dobrach arcyb. gnieźnieńskich; 30 os. na piaszczystych, łęgowatych ziemiach W r. 1827 r. było tu 29 dm. i 232 mk. Włościa nie oddawna zagospodarowani, dosyć zamożni, budynki w porządku. Cześć wielką mają dla błog. Bogumiła zwłoki w kościele uniejowskim i przeważnie jego noszą imię. Opodal śród niziny nad Wartą znajduje się ogromny, ręką ludzką usypany kopiec, szwedzkim, jak wszystkie tego rodzaju, zwany. Podanie nie sie, że szwedzi tam mieli obozować, co wszak że niekoniecznie znaczy, aby mieli go śród niedostępnych bagnisk zbudować. Znaczna zre sztą ilość podobnych nasypów ponad Wartą, często bardzo blisko siebie położonych, wyso kich, z lekkiem wgięciem na wierzchołku, każe przypuszczać pochodzenie ich daleko dawniej sze, widocznie przedchrzesciańskie, kiedy mo gły służyć za schronienie dla trzody i paste rzy podczas rozlewu wód, napadu nieprzyja ciela, za punkt zborny dla wieców, jako gaj po święcony bogom i t. p. W. S. Człopy, wieś, pow. gnieźnieński; 6 dm. , 50 mk. , 34 ew. , 16 kat. , 25 analf. Człuchow, Człochów, Szłochów, niem. Schlochau, w starych dokumentach Slochow, m. pow. w Prusach Zachodnich, leży między dwoma jeziorami, na bitym trakcie berlińskokrólewie ckim, w ostatnim czasie otrzymało kolej żel. chojnickowęgorzyńską, o 15 kilometrów od Chojnic, gdzie idzie nowa kolej żel. pilskotczewska, najkrótsza między Berlinem a Królewcem; nadto idzie trakt bity przez Cz. z Białoboru Bałdenburg do Nakła. Obszaru ziemi ma Cz. 6572 m. , mk. 2816, kat 1013, ew. 1312, których liczba po otworzeniu żel. drogi się zwiększa. Od najdawniejszych czasów widzimy tu prawie samych tylko niemców. Początek jednak ma Cz. od prastarych osiadłych tu Słowian czyli Pomorzan; podług ogólnego zdania istniało już za pomorskich książąt; między r. 1187 1207, przy mieście na najwyższem wzgórzu znajdowało się stare pogańskie grodzisko Burgwall. Od końca XIII w. posiadali Cz. panowie Ponic; r. 1312 ostatni słowiański posiadacz hr. Mikołaj Ponic sprzedał Cz. wraz z całą okolicą krzyżakom, którzy tu zamek nowy zbudowali i komturów swoich osadzili. Leżał ten zamek na półwyspie w jezioro wysuniętym, dokoła był podwójnemi, wysokiemi murami i fosami otoczony, od miasta oddzielony wąskim przesmykiem; sami krzyżacy przyznawali, że po malborskim był to ich najwarowniejszy i najobszerniejszy zamek. Zbrojnych rycerzy krzyżackich, nie licząc zaciężnej roty, miewał zwykle około 30. Z r. 1388 jest ugoda mistrza w. Konrada Czolner von Rotenstein z pewnym von Wedel z Nowej Marchii, podług której tenże zobowiązał się dostawiać przez lat 15 do Człuchowa 100 chłopa uzbrojonego, konnicy i knechtów, 400 koni i 100 strzelców, za co pobierał rocznego żołdu 18, 000 grzywien. W r. 1409 w wojnie z Władysławem Jagiełłą komtur człuch. Gamrath von Pinzenau w połączeniu z komturem tucholskim napadł wielkopolską krainę, położoną na południe od Cz. , gdzie zburzył znaczniejsze miasta Sępolno i Kamień; za to roku następnego 1410 w pamiętnej bitwie pod Tannenbergiem poległ nowy komtur człuch. Arnold von Baden, miasto jednak i zamek czł. nie poddały się Polsce, jak to uczyniły prawie wszystkie inne miasta pruskie, chociaż król Kazimierz wyraźnem pismem do tego mieszczan napominał. W r. 1414 liczne dosyć wojsko Władysława Jagiełły przyciągnęło z Litwy pod Cz. i oblegało zamek bezowocnie; ztąd pociągnęło dalej na Kujawy. Bo znanego związku jaszczarczego naprzeciw krzyżakom Cz. zaraz od początku przystąpiło; w r. 1454 przychylni Polsce Gdańszczanie przysłali tu załogę pod komendą swoich radzców miejskich Jana Pekaw i Kurta von Dalen. Ostatni komtur człuch. Jan Rabę zmuszony był przenieść się do Chojnic, które także wtedy należały do człuch. komturyi. E. 1456 napadli krzyżacy Oz. i miasto przez zemstę spalili; zamku jednak nie zdobyli, ponieważ gdańszczanie za wczasu nadesłali posiłki. W r. 1463 zarządzał Cz. Władysław, kasztelan nakielski, który w czasie swojej nieobecności uczynił zastępcą szołtysa Jerzego, herbu Topór. Tenże Jerzy zamyślał zamek oddać krzyżakom; umówił się więc z kilkunastu żołnierzami, którym zaufał, resztę zaś załogi wysłał precz z zamku. Kiedy jednak chciał wykonać zdradę, został przez swoich schwycony i uwięziony, tak że zamek i nadal utrzymał się w ręku Polaków. Dopiero w r. 1466 dostał się przez podstęp jakiegoś Marcina Zitzwitz w ręce krzyżaków; o czem gdy się dowiedział król Kazimierz, bawiący wtedy w Bydgoszczy, nadciągnął z wojskiem i po 7 dniach napowrót go zdobył. Wszystkich komturów, o ile teraz wiadomo, było 29 w Człuchowie Ludwik von Lieberzelle przed r. 1323, Dytryk von Lichtenhain, zarazem komtur świecki 1323 1326, Günther von Snoze 1332 1334, Jan von Barkenfeld 1336 1338, Henryk Ernst do r. 1344, Jan von Barkenfeld 1346 1350, Ludolf von Hake 13501354, Henryk von Thaba 1355 1370, Henryk von Grobitz 1372 1377, Konrad von Wallenrod 1377 1382, Fryderyk Kuhl von Scharfenstein 1382 1383, Jan von Schoenfeld 1383 1392, Wilhelm Folkolt 1392 1402, Gamrat von Pinzenau 1402 1410, Arnold von Baden 1410 poległ pod Tannenbergiem 15 lipca, Jost von Hohenkirchen 1410 1411, Jan von Speet 1411 1413, Wilhelm von Steinheim 1413 1415, Jan von Hohenkirchen 1415 1420, Leopold von Reitenbach 1420 1422, Jan von Pommersheim 1425 1431, Mikołaj von Nikoritz 1431 1433, Bernard von Schönburg 1433 1435, Henryk von Rabenstein 1435 1437, Gotfryd von Geilenkirche 1437 1438, Wilryk von Greifenstein 1438 1440, Jan von Stockheim 1441 1444, Herman Hug von Heiligenberge 1445 1446, Jan Rabe 1450 1454, Zaraz po wyparciu krzyżaków osadzili Polacy na zamku człuch. starostów. Pierwszym starostą w Cz. , jeszcze przed pokojem toruńskim, był Mikołaj Szarlej, wojew. inowrocławski, który w nieszczęśliwej bitwie pod Chojnicami r. 1454 dostał się do niewoli i przez niejaki czas trzymany był w Malborgu; po nim objął starostwo Władysław, kasztelan nakielski, wspominany r. 1463; roku 1466 Jerzy Dąbrowski, starosta człuch. , o którym pisze Niesiecki, że się także dostał do niewoli krzyżackiej; r. 1510 był starostą człuch. Andrzej Górski, podkomorzy poznański; r. 1520 Rafał Leszczyński, kasztelan łędzki, który potem został biskupem przemyskim i płockim. R. 1530 umarł Stanisław Kościelecki, wojew. poznański, star. człuch. ; w roku 1545 umarł Jan Kościelecki, wojew. łęczycki, bydgoski, tucholski i czł. starosta; w r. 1557 Jan Latalski wojew. poznański; r. 1565 Achacy Czerna, wojew. malborski, dawniej podkom. pomorski; około r. 1570 żył Stan. Latalski, star. inowrocł. i człuch. Obaj Latalscy byli zwolennikami nowej nauki Lutra i najwięcej przyczynili się do zaprowadzenia reformacyi w tern starostwie; dopiero gdy w roku 1603 umarł Stanisław Latalski, a starostą człuch. został Bartłomiej Tylicki, gorliwy katolik i brat biskupa Tylickiego, przywrócono katolikom pogwałcone prawa. W ogóle od tego czasu wszyscy następni starostowie tutejsi sprzyjali wierze katolickiej, jako Ludwik Wejher, podkom. chełmiński, który umarł 1617, dwa lata po śmierci swojego poprzednika Bartłomieja Tylickiego; Jan Wejher, wojew. chełmiński, umarł 1626; Melchior Wejher, także wojew. chełmiński, umarł 1643; Jakób Wejher, wojew. malborski, założyciel miasta Wejherowa i fundator dobroczynny kościołów i klasztorów na Pomorzu, umarł r. 1657; po jego śmierci otrzymała czwartą część dochodów człuch. starostwa w dożywociu druga małżonka Wejhera księżna Joanna Radziwiłłowa, która, jak się zdaje, poszła potem za Bogusza Leszczyńskiego, podkanclerza koronnego i starostę człuchowskiego, zmarłego r. 1660; Michał Kazimierz Radziwiłł, hetman wielki, umarł 1680; Karol Stan. Radziwiłł kauc. lit. umarł 1711; jako donosi Gödke w swojej kronice niemieckiej, posiadała w r. 1721 człuch. starostwo wdowa Anna Radziwiłłowa, która wszystkie akta tutejsze grodzkie kazała zapakować w 4 wielkie paki i przewieść do swojej rezydencyi w mieście Biała na Litwie. Ostatni star. człuchowski, którego znamy, jest Michał Kazimierz Radziwiłł, wojew. wileński, hetman litewski, umarł 1762. Za polskich czasów odbywały się w Cz. sejmiki powiatowe i sądy ziemskie. Ważniejsze wypadki z historyi, dotyczące miasta i zamku, są następujące. R. 1520 przyciągnęły pod Cz. oddziały wojska z Niemiec pod wodzą Schönberga, niosły one pomoc dla Alberta, księcia pruskiego, który Pomorze napowrót myślał zdobyć widząc to wojsko zamek warowny i załogę w nim liczną, ani się nie pokusiło zdobywać go. R. 1563 awanturniczy Eryk książę branszwicki przybył tu z pod Oliwy, ale zamku także nie zdobył. R. 1627 Szwedzi bardzo pustoszyli całą okolicę, miasta Frydland, Czarne Hamersztyn zabrali; Cz. wtedy całe się spaliło d. 18 kwietnia. W r. 1656 szwedzki dowódzca Aleksander Weissenstein, zdobywszy poprzednio Tucholę, Frydland i Chojnice, oblegał człuchowski zamek, którego nie był by tak łatwo zdobył, ponieważ był w żywność i amunicyą dostatecznie zaopatrzony; załogą stało w nim 200 chłopa, ale na nie Cziresz Człapa Człekówka Człochów Członów Człopa Człopki Człopy Człuchow