ze słynnym kościołem częstochowskim. Wzgórza olsztyńskie, jera wapień, na połud. wschód Cz. , okolice wsi Małusze wielkie, Potok złoty, Zrebice, Piasek, Siedlce, stanowią część pasma gór Złotych między Wartą a Pilicą leżących, w nich góry Olsztyn z ruinami zamku 1 2 3 mili na płd. wsch. Cz. ; Krasowa 1, 600 stóp na połd. wsch, Cz, , o 1 3 4 m. na zach od Janowa, a o 1 1 3 na płn. Żarek. Główne rzeki przepływające przez pow. Cz. , są Warta i wpadająca do niej z lew. str. Lizwarta. Warta bierze swój początek między Kromołowem a Siewierzem, od źródeł płynie w kierunku północnym do Częstochowy, od Cz. zaś zwraca się na wschód 1 od Mstowa znowu przybiera kierunek północny. W granicach powiatu do Warty wpada z pr. str. rzeka Wiercica Potok, około Potoku, Janowa i Przyrowa; z lewej; Lizwarta i rz. Trzopka, biorąca początek w lesistej okolicy w zach. części pow. , która po połączeniu się z wpadającym do niej strumieniem około wsi Rybna, pod nazwą rz. Kacyna wpada do Warty w pow. noworadomskim; Kamieniczka i Stradomka. Po Warcie główną arteryą wodną stanowi rz. Lizwarta, która bierze początek na Szląsku, płynie w kierukn północnym na zach. granicy pow. , prawie do Starokrzepic, ztąd zwraca się ku wschod. i przepłynąwszy przez szerokość pow. , w okolicach wsi Wąsosza wpada do Warty. Z pomniejszych dopływów do Lizwarty z prawej str. wpadają rzeczka zwana Kostrzewska woda i rz. Oksa, w okolicach Kłobucka biorąca początek. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo. Włościanie zaprowadzają gospodarstwo płodozmienne. Większe majątki odznaczają się bardzo staranną uprawą i korzystnemi rezultatami. Gałęzie gospodarstwa wiejskiego jako to uprawa buraków, sadownictwo, ogrodnictwo zadosyć czynią tylko potrzebom miejscowym. Pod wzlędem lasów, powiat Cz. należy do średnio lesistych, znaczniejsze przestrzenie leśne znajdują się w zach. i płn. części pow. Gospodarstwo leśne z wyjątkiem lasów rządowych i niektórych prywatnych, jak hr. Raczyńskiego w Złotym Potoku i hr. Henkla Ton Donnersmark w Zagórzu, nie prowadzi się podług wymagań gospodarstwa leśnego i zużywanie drzewa nie odpowiada jego przyrostowi, Zbyt obrobionego drzewa z majątku hr. Henkla w tym 1878 roku przedstawia summę 35, 000. W majątku hr. Henkla fabryka wyrobów z lanego żelaza znajduje się w stanie kwitnącym, produkeya jej bowiem roczna wynosi około 50, 000 rs. Handel, jaki się prowadzi w mieście i osadach, ogranicza się do wymiany produktów miejscowych, i, pomimo ułatwionego kredytu przez otwarcie filii banku polskiego i kas zaliczkowych po gminach, przeważnie pozostaje w rękach żydowskich. Przedmiot rozleglejszego handlu stanowią obrazy, książki do nabożeństwa, krzyżyki, statuetki, medaliki i inne t. p. przedmioty, o ktorych można powiedzieć, że odznaczają się staranniejszem wykończeniem niż dawniej i nie obrażają uczucia estetycznego. Wyrobem wszystkich powyższych przedmiotów zajmują się żydzi. Nadmiar produktów rolniczych sprzedaje się i wywozi do Prus koleją żelaz. warsz. wied. W gminie Kamienica polska i Grabówka mieszkańcy zajmują się wyrobem płótna oraz tkanin wełnianych, jako to towarów łokciowych, perkalików, drelichów i to na znaczną skalę, albowiem wyrobami swemi zapełniają sklepy dość odległych miast, jak np. Kalisza i innych. Przed dwoma laty mieszkańcy Kamienicy polskiej zaczęli produkować i wyroby jedwabne, które cieszą się wielkiem powodzeniem, i za kilkanaście tysięcy rubli swych wyrobów jedwabnych wysyłają do Rossyi. Gminy nad granicą leżące zajmują się przeważnie przemytnictwem a w szczególności spirytusu i okowity. Wydobywanie rudy żelaznej i piece do jej wytapiania znajdują się w Pankach i Przystajni. Młynów wodnych w pow. znajduje się 38 i wszystkie prawie posiadają oddzielną nomenklaturę. W pow. Cz. znajduje się ziemi ornej pos. szlach. 40, 280 dzies. , łąk. 5, 985, pastw. 7119, lasów 110, 918; pos. włośc. roli ornej 81. 703dzies. łąk 8558, past. 15, 171, lasów 15, 946 posiadłości miast. i instytutów roli ornej 8, 935 dziesiatyn, łąk 1403, pastwisk 19, 070, lasów 14, 360. Średnia wartość ziemi za morgę wynosi 45 rs. Ogólna ludność pow. wynosząca 112, 270 dzieli się podług stanów jak następuje. W Cz. szlach. męż. 28, kob. 115; kupców m. 46, k. 95; miesz. 8273, kob. 9566; duchowieństwa 24. Powiat szlach. męż. 243, kob. 302; włośc. męż. 38633, kob. 39601; kupców męż. 245, kob. 289; mieszczan męż. 5, 410, kob. 6020; duchowieństwa 32. Podług wyznań ludność powiatu dzieli się m. Cz. kat. m. 5556, kob. 6, 358; prawosł. męż. 56, kob. 49; luteran męż 66, kob. 72; żydów męż 2808, kob. 3182; powiat kat. męz. 40, 701, kob. 41332; praw. męż. 24, kob. 35; luter. męż. 509, k. 580; żydów męż. 4754, kob. 5616. Powiat Cz. utworzony został przy nowej reorganizacyi kraju w r. 1866 z południowej części dawniejszego powiatu wieluńskiego i pod względem administracyjnym dzieli się na 21 gmin, do których włączone zostały następujące 6 dawniejszych miast a dzisiejszych osad Janów, Mstów, Krzepice, Kłobucko, Przyrów i Olsztyn; pod względem duchownym dekanat częstochowski podzielony jest na 23 parafie; pod względem zaś sąd. powiat na 6 okręg. , podlegających jurysdykcyi sędziów gminnych. Szkół elem. w pow. znajduje się 49. Gminy są następujące Węglowice, Wancerzów, Grabówka, Huta Stara, Dźbów, Kamienica polska, Kamyk, Krzepice, Kuźniczka, Lipie, Miedzno. Mykanów, Olsztyn, Opatów, Panki, Popów, Przystajnia, Przyrów, Potok złoty, Rędziny, Rększowice. Parafie są następujące Częstochowa, Biała, Danków, Kamienica polska, Kłobucko, Konopiska, Krzepice, Miedźno, Mstów, Mykanów, Parzymiechy, Poczesna, Przyrów, Przystajnia, Rędziny. Starokrzepice, Truskolasy, Wąsosz, Wilkowiecko, Żurów, Zrebice, Olsztyn, Potok złoty. Okręgi sądowe są następujące Okr I os. Krzepice, należą doń gm. Krzepice, Kuźniczka, Lipie, Opatów; st. poczt. Krzepice. Okr, II Truskolasy, należą doń gm. Panki, Przystajnia, Węglowice; st. p. Kłobucko. Okr. III os. Kłobucko, należą doń gm. Kamyk, Grabówka, Miedźno, Popów; st. p. Kłobucko. Okr. IV, os. Mstów, należą doń gm. Wancerzów, Rędziny. Mykanów; st. p. Częstochowa. Okr. V, Kamienica polska, należą doń gminy Kamienica pol. , Stara Huta, Dźbów, Rększowice; st. p. Poraj. Okr. VI, Janów, należą doń gm. Przyrów, Potok złoty. Olsztyn, Staropole; st. p. Żarki. W pow. Cz. długość drogi żel. warsz. wied. wynosi wiorst 28. Dróg pierwszego rzędu jest wiorst 77. 67; w tej liczbie szosy prowadzącej z Częstochowy przez Kłobucko, Krzepice do Wielunia w granicach powiatu jest w. 58, gruntowych zaś 19. 5. Długość dróg drugiego rzędu wynosi 110 w. , w tej liczbie szosy wiorst 14, dróg zaś gruntowych 96 w. Mostów w powiecie znajduje się 494 a z pomiędzy nich przy 8 pobiera się opłata za przejazd, wynosząca rocznie 3, 137 rs. Czyt. Częstochowskie strony przez E. Chłopickiego Tyg. ill. 1874 r. , str. 74 do 200. O Częstochowie, opisy i ryciny Tyg. ill. 1861, str. 206, 216, 224; 1862, str. 212 i 224; 1864, str. 457; 1867, 248; 1865 str. 204. Napisano według rękopisu Piotra Rostkowskiego, Neumanna, Palmirskiego i Enc. Org. . Br. Ch. Częstocice, wieś i folw. nad rzeką Kamienną, pow. opatowski, gm. Częstocice, par. Szewna, odl. od Opatowa 17 w. Posiada urząd gminny i cukrownię z rafineryą, należącą do spółki kapitalistów. Cukrownię tę założył 1826 r. Henryk hr. Łubieński, była więc pierwszą w Król. Polskiem cukrownią. Po niej dopiero nastąpiły Guzów i Hermanów. Produkcya jej w 1869 r. wynosiła 69, 425 rs. , zatrudniała 131 robotników. W 1827 r. było tu 56 domów i 382 mk. ; obecnie zaś Cz. wraz z folw. Paulinów liczą 48 dra. , 724 mk. , 326 m. ziemi dworskiej i 386 m. włośc. Gm. Cz. ludn. 4019, rozl. 12042; w tern ziemidwor. 7355 m. ; s. gm. okr. IV Kunów; o 4 w. st. p. Ostrowiec; zakłady przemysłowe cukrownia 1, fabryk żelaznych 2, dystylarnia 1, fabr. fajansów 1, kopalnie rudy żelaznej w 4 miejscowościach, kopalnia glinki ogniotrwałej 1, młynów 2 i szkoła początkowa. W skład gminy wchodzą Barańszczyzna, Chmielów, Ciepielnia, Częstocice, Denków, Denkowskistaw, Gutwin, Henryków, Jędrzejowiec, Kaplica, Klimkiewi czów, Kurzacze, Kuźnia, Leśnictwo, Miłkowskakarczma, Mirkowiec, Mnichów, Murc, Mychów, Ostrówek, Paulinów, Piaski, Podszkodzie, Pła skowizna, Romanów, Rzeczki, Sadłowizna, Szewna, Szwarszowice, Swirno, Użyce. Wodziradz. Br. Ch. Częstoniew, wieś i folw. , pow. grójecki, gmina Kobylin, parafia Jasieniec. W 1827 r. było tu 17 dm. ,, 140 mk. Folw. Cz. z wsiami Cz. , Siwów i Mięsy, od Warszawy w. 47, od Grójca w. 5, od rz. Pilicy w 21. Rozl. wy nosi m. 1004 a mianowicie grunta orne i ogr. m. 739, łąk m. 153, lasu m. 83, nieużytki i place m. 29. Budowli murowanych 1, drew nianych 25. Płodozmian 10 i 7polowy, w nie których miejscowościach znajdują się pokłady marglu. Wieś Cz. osad 27, gruntu m. 76; wś Siwów osad 2, gruntu m. 59; wieś Mięsy osad 17, gruntu m. 289. A. Pal. i Br. Ch. Częstoszowice, wieś nad rzeką Nidzicą, pow. miechowski, gm. i par. Książ Wielki. Odl. od Książa Wielkiego o 7 w. W 1827 r było tu 9 dm. , 102 mk. , obecnie liczy 19 dm. i 185 mk. , 24 osad włośc. i ziemi 398 m. W 15 w. były tu dwa folwarki szlacheckie Długosz II. 84; obecnie cały obszar należy do włościan. Cziartowitz niem. , ob. Czartowice. Cziasnau, niem. , ob. Ciasna. Czibeny, ob. Isten Segits. Czichen niem. , ob. Ciche i Cicha. Czichowken niem. , ob. Cichówko. Cziczacice, węg. Tizsite, wieś w hr. szaryskiem Węg. , lasy, 293. mk. H. M. Cziczkowo, ob. Czyczkowy. Czieletz niem. . ob. Cielec. Czienskowitz niem, ob. Ciężkowice. Cziernien niem. , ob. Ciernie. Cziersowitz niem. , ob. Cierzowice. Czierspienten niem. , ob. Cierzpięta. Czierspitz niem. , ob. Cierzpice. Czieschowa niem. , ob. Cieszowa. Cziessen niem. , Ciesy, ob. Czyże. Czikorsin niem. , ob. Sikorzyn. Czimenau niem. , ob. Czymanowo. Czinagijowo, węg. SzentMiklos, wieś w hr. bereskiem Węg. , nad rz. Latorczą. Kościół par. gr. kat. , stary, dobrze utrzymany; pałac; dawniej własność Franciszka Rakocze go, lasy dębowe i bukowe, stacya pocztowa, 1000 mk. H. M. Czinkeu, ob. Czynków. Cziprzanow niem. , ob. Cypryanów. Czircz, węg. Csircs, wieś w hr. azaryskiem Węg. , niedaleko n. Popradu, na granicy Ga

Częstochowa

Częstocice

Częstoniew

Częstoszowice