Czertyca, ob. Dunajec. Czertycha, rz. , dopływ rz. Stulmy z prawej strony. Czertyżne, wś, pow. grybowski, o 7 kil. od Uścia ruskiego, par. gr. kat. Banica. Dominium należy do rządu. Czertyżnianka, potok, w obr. gm. Czerty żnego w pow. grybowskim, prawy dopływ Białej dunajcowej. Wypływa w Beskidzie le sistym, z pod Swejki 788 m. , we wsch. części gm. Czertyżnego, na wysokości 686 m. ; płynie na płczach. między domostwami Czertyżnego, Długość biegu 3 kil. Br. G. Czerwankein lub Zerwanken, Uszranken, wś, pow. ządzborski, st. p. Ządzbork. Czerwenica, 1. węg. VörösAIma, wś w hr. szaryskiem Węg. , nad rz. Torysą, kościół kat. filialny; lasy, młyny wodne, tartaki, 284 mk. 2. Cz. , węg. VörosVagas, wieś w hr. szary skiem Węg. , kościół kat. par. , obszerne lasy, w potoku mnóstwo pstrągów, bogate kopalnie szlachetnego opalu, jedyne w całej Europie; z początku tego wieku znaleziono jeden kamień, który po oszlifowaniu miał wielkość kurzego jaja i przepysznie we wszystkich barwach od bijał. Ludność wynosi 864 mk. H. M. Czerwiatka, rz. , dopływ Połoty, wypływa z jez. Czerwito w pow. połockim. Czerwień, ob. Czerniejów, Czermno, Czerwona Ruś. Czerwieńce, Czerwińsk, niem. Zierwenz, wś, pow. słupski, na Pomorzu. Czerwiecice, Czerwięczyce, niem. Czerwientzütz wś i dobra, pow. raciborski, par. Sławików. Dobra mają 1, 334 m. rozl. , kwitnące sa downictwo; wś 183 m. gruntu. F. S. Czerwieniaczki, przysiołek Baszni. Czerwieniec, ob. Dołuszyce i Kunin, Czerwieniec, ob. Czarny Wag. Czerwieniec, wieś w pow. słupskim, albo Czerwieńce. Czerwientzütz niem. , ob. Czerwiencice. Czerwięczyce, ob. Czerwiencice. Czerwin, osada nad rz. Orz, pow. ostrołęcki, gm. i par. Czerwin. Posiada kościół par. , synagogę, sąd gminny okr. III, urząd gminny, szkołę początkową, st. pocztową. Odbywa się tu kilka licznie uczęszczanych jarmarków; droga bita łączy Cz. z Ostrołęką, odległą o 19 w. , i Ostrowiem o 20 w. Ludność dochodzi 1, 000 dusz, rozległość 1, 260 mórg. Parafia Cz. , dek. ostrołęckiego, 3, 602 dusz liczy. W aktach są ślady, że w r. 1500 niejaki Boruta przeznaczył grunta na uposażenie kościoła, które później w r. 1677 darowizną nowych gruntów przez Jakóba Grodzickiego, wojskiego łomżyńskiego, zwiększone zostało. Z dawnego kościoła pozostał tylko pomnik, z marmuru chęcińskiego wyrobiony, do którego przywiązana jest szczególna legenda, z ust do ust dotąd Cze przez mieszkańców opowiadana. Przedstawia on w całej figurze uzbrojonego rycerza z buzdyganem w ręku; na czarnej marmurowej tablicy, która się pod nim znajduje, nie masz źadnego napisu, co dowodzi, źe pomnik ten za źycia swego fundatora wzniesiony został. Nad pomnikiem zaś umieszczone są w czteropolowej tarczy herby Ostoja, Prawdzie, Ślepowron i Lubicz. Podanie do tego pomnika przywiązane jest, jakoby to był nagrobek jakiegoś szlachcica, który, wydobyty będąc w chwili urodzenia swego z łona już nieżyjącej matki, uroił sobie, że nie narodziwszy się wcale, nie powinien był umierać, i na ten rachunek na wszelkiego rodzaju bezprawia się puścił. Król podanie milczy, który wysłał naprzeciw niemu wojsko, które go w jakimś zameczku obiegło. Oblężony, nie mogąc się ztamtąd wydostać, zamknąć się musiał w wieży, w której głodną śmiercią życia dokonał, będąc do końca o swej nieśmiertelności przekonanym. Obecny kościół pochodzi z r. 1777, fund. Celińskich. Gmina Cz. ludn. 6, 088, rozległ. 13, 179 mórg. W skład gm. wchodzą następujące miejscowości 1na osada włościańska Czerwin, 16 wsi szlacheckich Cisk, DamentyMierzejewo, Damiany, Dzwonek, Gocły, Grabowo, GerwatyMierzejewo, Jankistare Mierzejewo, Jarnuty, NogawkiMierzejewo, Skarzyn, TomaszeMie rzejewo, WielgouchyMierzejewo, WojszeMie rzejewo, WysokieBartosy i ZapiecneMierze jewo; 3 wsie z ludnością mięszaną Chróścice, Laski, Suchcice; 7 wsi włościańskich Borek, Brzeźno, Grodzisk, MalinowoStare, Styłęgi, Suchcice i SeroczyńskaWólka, oraz 1 kolonia włośc. MalinowoNowe. Czerwin, strumień, wypływa z pod Kamien nika 782 m. dwoma ramionami w obr. gminy Lipnika w pow. wielickim; płynie w kierunku płc. wsch. , a przeszedłszy w obr. gm. Glichowa, wpada do p. Lipnika, dopływu Krzyworzeki. Długość biegu 4 kil. Br. G. Czerwiniec, niem. Rotheheide, leśnictwo, pow. międzychodzki, ob. Wieyce Waitze. Czerwińsk, 1. osada, przedtem mko i kol. nad rz. Wisłą, pow. płoński, gm. Sielec, par. Czerwińsk, pod 52 23 48 szer. , a 17 5819 dług. W bardzo malowniczem położeniu, na wyniosłym brzegu Wisły, poprzerzynanym głębokiemi wąwozami; odl. od Warszawy 55 w. , od Płocka 45 w. Osada Cz. posiada kościół par. katol. , klasztor Norbertanek, synagogę, bóżnicę, 2 szkółki elementarne, zarząd gminny, 2 młyny wodne, 2 wiatraki, browar, 3 jatki, 22 różnych sklepów i szynków; 6 razy do roku bywają jarmarki. W 1827 r. było tu 45 dm. i 522 mk. , w 1860 r. 68 dra. i 807 mk. . obecnie liczy 1, 010 mk. 460 męź. , 550 kob. ; 79 dm. , z tych 6 murowanych. Powierzchnia ziemi pod osadą 585 mórg i 532 Cze. mórg gruntu ornego. Kol. Cz. liczy 10 osad, 12 dm. , 112 mk. , 429 mórg obszaru, w tem 367 ornej ziemi; ma kościół i szkółkę ewangielicką, olejarnię i wiatrak. Początkiem swoim sięga Oz. bardzo odległych wieków. Najdawniejsza o tej osadzie wzmianka jest z r. 1060, w którym Alexander, biskup płocki, sprowadził tu z Francyi Jakolda i Gwidona, dwóch zakonników reguły św. Augustyna, zwanych kanonikami regularnymi lateraneńskimi, ufundowawszy dla nich mały klasztorek. W r. 1117 sławny Piotr Danin wystawił na tern samem miejscu wspaniały kościół z klasztorem dotąd istniejącym, a następnie fundował opactwo, jedno z najzamoźniejszych na całem Mazowszu. Papież Adryan IV potwierdził temu opactwu w r. 1155 nadania wielu dóbr, już wtenczas do niego należących. Wyrażone w owym przywileju dobra składały się z prebendy w Zaszkowie, w Czerwińsku dziewiętnasty targ forum, to jest opłata targowego, dziewiętnasta grzywna kara sądowa, dziewiętnasty statek płynący Wisłą, to jest cło od niego, dziewiętnasty nocleg tychże nox in clausura; nadto wsie Łomna, Gocław, Skołatowo, Kargoszyn, wszystkie z przyległościami; Nasielsk, oraz warzelnia soli w Zgłowiatce; nareszcie wsie z darowizn Garwolewo, Chromin, Skriszew z jeziorem Komsin, Świdwa, Parlin kopia tej bulli z XV w. znajduje się w Kodexie Czerwińskim, s. 101 104, zkąd przedrukowano ją w pierwszym tomie Codex dipl. Rzyszcz. . Królowie polscy Bolesław Kędzierzawy w r. 1161 i Kazimierz Sprawiedliwy, hojnie klasztor czerwiński uposażyli, udzieliwszy rozmaite przywileje dla włości jego, któremi były uwolnione od sądownictwa krajowego; co, wszystko Konrad I, książę mazowiecki, osobnem nadaniem w r. 1222 potwierdził i nowemi swobodami powiększył. Zakonnicy tutejsi, cudzoziemcy, światli i zręczni, przebywali na dworze księcia Konrada I, który im wiele dobrodziejstw świadczył; toż samo czynili synowie jego Bolesław i Ziemowit I, a zapisy pobożnych ciągle pomnażały się. W roku 1254 Innocenty IV, powtórnie przyjąwszy opiekę nad ich dobrami, przez wysłanego legata swego Opizo polecił arcybiskupowi gnieźnieńskiemu i opatowi klasztoru wąchockiego, aby czuwali nad nimi i bronili od napaści włości do zakonników czerwińskich należące, które oni wtenczas już bardzo licznie posiadali, bo przeszło 30, między któremi miasta Nasielsk i Wyszogród się znajdowały. W szczegółowo wymienionych w tej bulii wsiach, widzimy znowu znaczny wzrost majątku klasztoru czerwińskiego; przybyły mu bowiem do r. 1254 oprócz wyżej wymienionych Sielce, Chmielowo, Bolino, Olszyny, Baboszewo z kaplicą, Domosław, Pomnichowo z kaplicą i przewozem, Tarnowo z jeziorem, Zbicze, Wieliszewo, Łaziska, Dręglin, Zuzola z dochodami i osadami, Brochów z kaplicą, dochodami i wsiami, Borzęcin z kaplicą i dochodami, kaplica w Kochowie ze wszystkiemi dochodami, oraz wszystkich tych wsi i kościołów dziesięciny, jako też następujących Boguszyna, Pruszczyna. Gawarców, Posarina, Murkowa, Krobic, Kobylnik, Nacpolska, Kucic, Wróblewa, Sokolnik, Głomczyna, Wikowa, Wyszogrodu, Janikowa, Męczenina, Kamienicy, Złotopolic, Żabowa, Żeromina Kodex Czerw. . W ten sposób zabezpieczony, wzrastał z latami w coraz większą zamożność, zwłaszcza za panowania najprzychylniejszego dlań Konrada II, księcia czerskiego, który nie tylko kościół nowo wystawiony w Błoniu kanonikom czerwińskim nadał, tudzież wsiami pod Warszawą leżącemi Sewcze, Wola, Wawrzyszewo i Nosarzewo, uposażył Kodex Czerw. , f. 47 49, ale i w Cz. pochować się rozkazał. Za tegoż ksiąźęcia, liczne place, ogrody i domy przy ulicy Koziej w Warszawie, wraz z dawną kaplicą św. Jerzego, uposażoną wsiami Wojcieszyno i Koczargi, oddane były tymże kanonikom. Odtąd mieli oni w Warszawie swoją prepozyturę, którą na prośby Bolesława i żony jego Anny. pod zarządem Pawła opata w roku 1450 przebudowano nanowo i zamieniono na kościół pod temże wezwaniom i utworzono osobny klasztor zależny od Cz. Kodex Czerw. , f. 67 73, 185, 186, który to kościół i klasztor istniał na tern miejscu, gdzie dziś fabryka żelazna przy ulicy św. Jerskiej, aż do roku 1819 czyli do supressyi zakonu. W roku 1422 książę Janusz, przywilejem wydanym w Wyszogrodzie, uwolnił wszystkie posiadłości klasztorne i miasto Cz. z pod prawa polskiego i nadał im prawo chełmińskie. Słowem, każdy z książąt mazowieckich aż do ostatniego, przyczyniał się rozmaitemi przywilejami i nadaniami do pomyślności opactwa. Przywileje te, zebrane w roku 1475 za czasów zarządu Rafała opata, przepisane były w dwie osobne księgi, zwane Kodexem czerwińskim, które dotąd się przechowują w bibliotece ordynacyi Zamojskich w Warszawie. Do wspomnień historycznych Cz. należy, iż król Władysław Jagiełło, idąc na wojnę naprzeciw Krzyżakom 1410 r. , błagał w tutejszej świątyni o szczęśliwe powodzenie, poczem przeprawił wojsko po moście na łyżwach. Po odniesionem zwycięztwie, hełm swój zawiesił i srebrne wotum na ołtarzu złożył. Powtórnie udając się król 1419 r. przeciw Krzyżakom, tu połączył swe siły z wielkim księciem Witoldem. Oba ci władcy znowu w r. 1422 stali obozem pod Cz. w miesiącu lipcu, Jagiełło tu odbywał sejm w polu, zatwierdził wszystkie prawa i nadania koronne, a nadto i ze swej strony niektóre przydał. Gdy statut Czertyca Cze