zamieszkiwała królowa Bona. Cz. szczycił się sławną winnicą, którą obsadzona była góra zamkowa, zbogacona szczepami z Włoch przez tęż królową sprowadzonemi. Częste pożary niszczyły to miasto; Święcicki w opisie Mazowsza powiada Niegdyś najwspanialsze na Mazowszu miasto, obecnie nędzna mieścina, u stóp pagórka na którym stoi zamek istnieje winnica zaszczepiona i uprawiana staraniem Bony. Od zachodu mieszczanie posiadają pełne wybornych fruktów ogrody. Kwartalnik Kłosów II, 104. Niegdyś były tu i fabryki sukna, zwanego londrynem, poszukiwanego przez marynarzy. W r. 1564 liczyło 193 dm. na samej stronie królewskiej, to jest takich, które lustratorowie do opłaty podatku podciągali. Nie brakło licznych rzemieślników; samych piwowarów liczono 24, bo wówczas piwa czerskie słynęły na całą Polskę, a Mazury w pieśniach swoich wychwalali dobroć i smak tego piwa. Odtąd chylił się Cz. do upadku, gdy Warszawa wzrastała jako stolica Rzeczypospolitej. Ostateczny kres na ten gród przyszedł za nieszczęśliwej wojny szwedzkiej, w czasach panowania Jana Kazimierza. W roku 1656, gdy Czarniecki zniósł pod Warką oddział Szwedów, zostających pod dowództwem Fryderyka, margrabi badeńskiego; ci, uchodząc przed Polakami, zamknęli się w zamku czerskim, a zamierzając w nim się bronić, część bliższą miasta spalili. Zgorzał wtedy kościół parafialny i kościół św. Ducha ze szpitalem. Rakocy i kozacy równocześnie zagony zapędzili aż pod Cz. , i wtedy kościół św. Jakóba zniszczony pożarem, równie jak miasto, z którego zostało zaledwie 20 domów; cała okolica, splądrowana, uległa pożodze strasznej. Kiedy Polska odetchnęła pokojem, zrestaurowano w części kościół parafialny; za miastem wystawiono kościół św. Jakóba. Lustracye z lat 1765 i 1789 okazują smutną ruinę miasta. Do ostatnich czasów Polski, miał Cz. swojego kasztelana większego i starostę grodzkiego. Wojewodowie jeszcze za książąt przestali się nazywać czerskimi, przybrawszy miano mazowieckich. Sądy czerskie, przy których liczna była palestra, po zaborze pruskim przeniesiono do GóryKalwaryi. Katusz podupadły rozebrano. Ze starożytnych kościołów św. Piotra w zamku, a w mieście parafialny pod tytułem Wniebowzięcia Matki Boskiej, św. Ducha i św. Jakóba za miastem, padły w gruzy. Stan teraźniejszy Cz. ledwie w śladach i szczątkach ruin zachował wspomnienie swej przeszłości. Z zamku wieża tylko pozostała i stosy gruzów z kawałkami murów. Kościół pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego parafialny, wzniesiony został na miejscu spalonego przez Szwedów. R. 1805 odbudował go rząd pruski, zabrawszy należącą do probostwa wieś Linin. Opis Cz. obszerny, historyczny i statystyczny, ogłosił Kornel Kozłowski i dołączył do dzieła ojca swego p. n. Dzieje Mazowsza za panowania książąt, Warszawa 1858 roku. E. Chłopicki Wycieczka w Czerskie Kłosy, t. XIII. Widok ruin zamku Kłosy, Nr. 755. Gmina Cz. należy do s. gm. okr. I w GórzoKalwaryi; browar, młyn, szkoła początkowa w osadzie Czersk; ludn. 4, 766. Par. Cz. dek. górnokal waryjskiego, daw. wareckiego, 1, 654 dusz li czy. Ziemia czerska obejmowała część Mazow sza na lewym brzegu Wisły i dzieliła się na 3 powiaty czerski, warecki i grójecki, do które go w końcu XV w. wcielono dawniejszy czwar ty pow. bątkowski. Powiat czerski ziemi czer skiej liczył 25 parafij, 296 wsi. Kasztelania czerska należała do wdztwa mazowieckiego i pierwszym znanym w dziejach kasztelanem był Piotr Pilch h. Łada w 224 r. Zdaje się, że przez czas jakiś istniało i wdztwo czerskie, bowiem w przywileju z 1304 r. dla wsi Bro chowa, wspomniany jest Krystyn, wojewoda czerski. Starostwo czerskie grodowe, wedle lustracyi z 1669 r. , składało się z miasta Cz. z zamkiem i wsi Dziewinów, Kosomce, Wysoczyn, Radwanków, Nieciecza, Tatary, Leśniki, Coniewo. W 1771 r. posiadał je Franciszek Bieliński i płacił kwarty 250 złp. , a hyberny 1, 720 złp. Sejm 1773 r. wyznaczył komisyą do określenia granic tego starostwa. Czyt. J. T. Lubomirskiego Akta sądowe ziemi czerskiej, Warszawa, 1880. Wroczyński Kaz. Wyjąt ki z przesłanego Radzie lekarskiej opisania to pograficznego pow. czerskiego, Pam. tow. lek. warsz. , 1843, oraz Dalszy ciąg statystyki pow. czerskiego, tamże 1844 r. 2. Cz. , pow. grójecki, gm. i par. Jasieniec, cukrownia ak cyjna na gruntach wsi Jasieniec ob. , wyprodukowała w l876r. cukru za 400, 000 rs. i zajmo wała 320 robotników. Właścicielem jej jest i Jan Berson i spółka. Br. Ch. Czersk, wieś z osadą Czerniawką, nad rzeką Stochodem, pow. kowelski, gm. Pohorsk, majątek Skorupskich, 1, 075 dz. rozl. Włościanie, 152 dm. , 317 dusz, mają 959 dz. Gleba piaszczysta i torfiasta na pokładzie iłu; miejscowość leśna i błotnista, narzecze rusińskie i mazurskie, wyznanie w znacznej części katolickie. Ma kaplicę katolicką par. Hulewiczów. A. Br. Czersk, 1. Niemiecki, wieś, pow. bydgoski, 19 dm. , 184 mk. , 172 ew. , 5 kat. , 7 żydów, 27 analf. Stacya poczt. i kolei żelw Czersku Polskim Brahnau o 4 kil 2. Cz. Polski, niem. Brahnau, wś, blizko ujścia Brdy do Wisły, pow. bydgoski; 10 dm. , 103 mk. , 93 ew. , 10 kat. , 10 analf. St. poczt. i kolei żel. bydgosko toruńskiej. 3. Cz. Polski, niem. Brahnau, gm. domin. , pow. bydgoski, 3 miejsc 1 Cz. domin. , 2 Salwin wielki folwark, 3 dom szosowy i dom stróża kolejowego; 17 dm. , 216 mieszkańców, 117 ew. , 99 kat. , 87 analf, Gorzelnia. M. St. Czersk, 1 wielka wieś parafialna w pow. chojnickim, na bitym trakcie berlińskokróle wieckim, z dworcem kolei żel. pilskotczew skiej, nad rzeczką, zapewne Czernicą, która pę dzi młyn i piłę we wsi i wpada do Czarnej wo dy, o 29 kil. od Chojnic. Istniała za pomor skich książąt, urządzona wtedy na prawie polskiem. R. 1382 Henryk von Bullendorf, komtur tucholski, nadał jej prawo chełmińskie; włók było 51; w dokumencie lokacyjnym wy mieniają się jako będące na obszarze wioski struga Czernica, młyńska struga i Baba; prob. miał zdawna 5 włók. Za polskich czasów był Cz. dobrami starościńskiemi w r. 1766 trzymał je Łukowicz, który kościół dawniej szy wzniósł znowu swoim kosztem r. 1756; w statym tym kościele mieli swoje familijne groby Klińscy z Niedamowa. Teraźniejszy kościół budowany jest r. 1850 do 52. Po okupacyi Cz. został wydany na własność włościa nom, którzy razem posiadają 8, 013 mórg ziemi, dm. mieszkal. jest 193, mk. 2, 159, z pomiędzy których katol. 1, 445; szkoła kilkoklasowa; par. czerska jest jedna z większych, liczy przeszło 6, 000 dusz; wiosek należy do par. 48. Oprócz wodnego młyna i piły na Czernicy, jest w Cz. browar i cegielnia. W r. 1862 została zało żona pod Cz. królewska szkoła, której zada niem jest uczyć pielęgnowania i użyzniania łąk, po niem. Wiesenbauschule. W Cz. odbywa ją się 4 wielkie targi kramne i na bydło. 2. Cs. , wś włośc. w pow. świeckim; w r. 1570 należała do Walewskiego; obszaru ma 2, 036 mórg, dm. mieszkal. 66, kat. 120, ew. 315; szkoła w miejscu, par. w Jeżewie. Kś. F. Czerska, st. dr. żel. petersb. warsz. , w gub. pskowskiej. Czersko, to samo co Czersk. Czersko, os. nad rz. Czarną, pow. opoczyński, gm. Machory, par. Żarnów. Ma 1 dom, 5 mk. , 31 mórg ziemi. Czerśl, wś i folw. , pow. łukowski, gm. i par. Łuków, przy drodze bitej z Łukowa do Żele chowa. E. 1827 miała 20 dm. , 215 mk. , obe cnie ma 21 dm. , 215 mk, , 881 m. gruntu ży tniego, położenie płaskie. Włościanie, osad 14, mają w tern 141 m. gruntu. T. Ł. Czersnia, ob. Czernia. Czerspienten niem. , ob. Cierzpięta. Czerstwiaty, wieś, pow. lepelski, nad jez. t. n. , z zarządem gminy t. n. , niegdyś własność arcybiskupów połockich. Czerstwiaty, jez. w płc. stronie pow. lepelskiego, długie 6 i pół wiorst, największa szerokość 3 w. , głęb. do 5 sążni, dno piaszczyste. Cały obszar 11 w. kw. Brzegi płytkie, dokoła łęgi. Łączy się z jez. Tetcza. Czerteń, Czerth, Czortyń, rz. , lewy dopływ Sławecznej, w pow. mozyrskim. Czerteż, wś, nad rz. Ałolą, w gub. witebskiej. Czerteż, 1. wś, pow. sanocki, należąca do parafii łacińskiej w Sanoku, z parochią grecką w miejscu. Ma 68 dm. i 408 mk. , 350 Rusinów, 58 Polaków. Obszar dworski nie ma tutaj żadnej własności gruntowej; włościanie posiadają 417 m. gruntu ornego, 78 m. łąk i ogr. i 66 m. pastwisk. Szkoła ludowa etatowa, przy której znajduje się wzorowo urządzona szkółka drzewek owocowych, dostarczająca całej okolicy szczepów w dobrym gatunku. Włościanie wyłącznie gospodarstwem rolnem zajęci. Przez Cz. przechodzi gościniec krajowy sanocko dynowski, a osada położoną jest po obu brzegach potoczku Czerteź, który wpływa do Sanoczka. Grunta bardzo urodzajne, zamożność ludu znaczna. Najniższe położenie w gminie 304 m. npm. , najwyższe 364 m. npm. Do miejscowej parochii, która podpada dekanatowi olchowskiemu, należą prócz Czerteża, Kostarowce i Zabłotce, razem zaś ma parochia 1, 239 dusz. Parochia ta należy do najlepszych w Sanockiem pod względem uposażenia, ma bowiem paroch tutejszy 62 m. gruntu ornego, 46 m, łąk i 12 m. pastwisk w bardzo urodzajnej glebie. Cz. należał do dóbr koronnych królów polskich, a w szczególe do dzierżawy heskiej ob. Besko. Właścicielką obecnie jest Marcela Słonecka. 2. Cz. , wś, pow. żydaczowski, leży nad potokiem Lutynką, oddalona od Żurawna o półtory mili na płd. , od Żydaczowa o 3 i pół mili na płd. zach. Przestrzeń pos. więk. roli or. 346, łąk i ogr. 290, past. 94, lasu 870; pos. mn. roli or. 1, 088, łąk i ogr. 829, past. 143 mórg austr. Ludność rz. kat. 15, gr. kat. 978, izrael. 17, razem 1, 010. Należy do rz. kat. par. w Żurawnie, gr. kat. par. ma w miejscu, należącą do dek. źurawieńskiego; w Cz. jest szkoła filialna o 1 nauczycielu. Właściciel większej posiadł. Aleksander Raciborski. W. J. W. , B. R. Czertez, wzgórze, ob. Dobromil, powiat, Czeczwa, Chodorowiec. Czertisna, węg. Csertesz, wś w hr. ziemneńskiem Zemplin węg. , nad rz. Laborcą, najwyżej posunięta na płc. ku granicy Galicy; kościół par. gr. katol; uprawa roli, 655 mk. H. M. Czertisznje, węg. Csertesz, wś w hr. użhorodzkiem Węg. ; winnice, lasy, kilka mły nów wodnych, 421 mk. E. M. Czertkowo, st. dr. żel. woroneskorostow skiej, w okręgu wojska dońskiego. O 2 i pół w. od tej stacyi leży st. poczt. Gruszewska. Czertomelika, Czertomłyk, ob. Czartomelik. Czertowica, ob. Czarny Wag. Czertowiec, rzeczułka leśna, płynie pod wsią Amelin w pow. radomyskim, wpada do rz. Bobryk, a ta do rz. Uszy. Czertowiec, ob. Czartowiec. Czersk Czersk Czerska Czersko Czerśl Czersnia Czerspienten Czerstwiaty Czerteń Czerteż Czertez Czertisna Czertisznje Czertkowo Czertomelika Czertowica Czertowiec