Cze. ce, Zajcowo, Ilmowiki, Dołhinowo, Dębowe, Michasienki, Ambrosienki, Kostoczeno, Palaki, Nowe Kruki, Stare Kruki, Glinówka, Kowalewszczyzna Mała, Wiazowce, Sucha, Matiuki, Świerdły, Podhajce, Juńce, Tilewce, Piastuny, Kartowe, Konaje, Dworne Sioło, Lipówka, Moniawki, Dulskie, Denisowo; zaśc Ostrowy, Piotrolewo, Kowalki, Dzwonki, Morozy, Barynowo, Jurkowszczyzna, Wierecieje, Palczechy, Kruczki. A. K. Ł. Czereszeńka, wś, pow. latyczowski, gm. Derażnia, dusz męz. 147, w tej liczbie jednodworców 16. Ziemi dwor. 123 dz. , ziemi włoś. 432 dz. Kamień młyński i wapienny; młyn. Należała do Turkułła, dziś Czarkowskich. Czereszenków. lewy dopływ Bystrzycy sołotwińskiej; ob. str. 512, t. I. Czereszyn, ob. Czeresin. Czerewacz, wś, pow. radomyski, nad rz. Uszą, wpadającą do Prypeci, o 8 w. od m. Czarnobyla. Mk. 430, wyz. prawosł. ; należą do parafii czarnobylskiej; tamże zarząd gminny i policyjny. Ziemi lesistej 2, 918 dz. Niegdyś należała do starostwa czarnobylskiego, obecnie do Chodkiewiczów. Kl. Przed. Czerewki, wś rządowa, nad jez. Narocz, pow. święciański, 3 okr. polic. , mk. prawosł. 76, kat. 10, żydów 10, dni. 6 1866 r. ; od Święcian 54 w. Czerewkowo, st. dr. żel. woroneskorostow skiej, w okręgu wojska Dońskiego. Czerhanówka, ob. Czerchanówka. Czerhat węg. , ob. Nowogrodzkie góry. Czerkas, wś, pow. wasylkowski, nad niewielką rzeczką wpadającą do Rosi, o 10 w. od m. Białej Cerkwi. Mk. 1, 134 wyzn. prawosł. ; cerkiew paraf. i szkółka. Ziemi chociaż dosyć górzystej, lecz urodzajnej 2, 704 dz. Należało niegdyś do stwa białocerkiewskiego, obecnie do hr. Branickiego. Zarząd gminny we wsi Jeziornie, policyjny w Białej Cerkwi. Kl. Przed. Czerkask, ob. Nowoczerkask. Czerkaski powiat, ob. Czerkasy. Czerkaskie, sioło, pow. kiereński, gub. penzeńska, st. p. o 35 w. od Kierońska. Czerkasówka, futor nad rz. Uszycą, pow. uszycki, gm. i par. Sołodkowce, ma gorzelnię, należał najprzód do Czerkasa, potem do Skibniewskich, dziś do Pokutyniec Władysława Grocholskiego. X. M. O. Czerkasy, wieś, pow. tomaszowski, gmina Czerkasy, par. Łaszczów, dawniej przedmieście miasteczka, obecnie osady Łaszczów, położona nad rzeczką Huszwią, o 16 w. od Tomaszowa, posiada roli ornej mórg 443, łąk 142 mórg, dm. mieszk. 38, ludności 278 dusz. Siedziba urzędu gminnego t n. ; gmina należy do s. gm. okr. III w Łaszczowie, ma 4. 978 mk. ; stacya poczt. w Tyszowcach. Gminę Cz. składają wsie Czerkasy, Podhajce, Domaniż, Małoniż, DobuCze. żek, Podlodów, Nabroż, Kmiczyn, Żerniki, Ratyczów, Kryszyn, Staniatyn i osada Łaszczów. Kościołów rz. kat. w gminie dwa, cerkwi pra wosławnych 7, szkółek początkowych pięć. Zakłady przemysłowe fabryka krochmalu ob. Podlodów, młynów wodnych 4 na rzeczce Huszwi, przepływającej środkiem gminy. Przy urzędzie gminnym kasa pożyczkowa, której pierwotny fundusz zakładowy, pochodzący z kar zasądzanych przez były sąd gminny, wy nosił rs. 566 kop. 45. S. S. Czerkasy, 1. msto powiatowe gub. kijowskiej, nad Dnieprem, wzdłuż rzeki, 5 w. długie, półtory w. szerokie, o 294 w. od Kijowa odległe lądem, a 200 w. wodą, o 104 w. od Zwinogródki, o 1, 434 wiorst od Petersburga, pod 49 45 16 dł. wsch. i 49 26 57 szer. płc. według Wiszniewskiego. Dolna część miasta, zwana Padół, często ulega powodzi. Cz. prowadzą znaczny handel. Tuż obok, na przeciwnym brzegu Dniepru ciągną się żyzne łany gub. połtawskiej. Założenie msta Cz. ginie w pomroce wiekowej. Bołtin w swoich notatkach do Leclerca t. I, str. 344, przytaczając następujące słowa Karamzina Baskak rząd ca Achmet, rządzący księztwem lipieckiem teraźniejsza gub. barska, tyranizował lud, nie wyłączając ani bojarów, ani też książąt, a w pobliżu Rylska założył dwie osady, gdzie się skupiali rozmaici łotrzy, by rabować i gnieść okoliczny lud; wówczas Oleg, poto mek książąt czernihowskich, poskarżył się na niego hanowi Telebugowi, który dał mu oddział Tatarów, by zniszczyć osady Achmeda; rozkaz został wykonany t. II, str. 127. Przytoczywszy te słowa, Bołtin dodaje od siebie, że mieszkańcy Achmetowych osad byli Czerkasy, zowiący się także kozakami, i że oni uciekli do Kaniowa i założyli blizko niego miasto zwane Czerkask; w takim razie byłby on zbudowany około r. 1282. Z drugiej strony, jak się pokazuje z przywileju Stanisława Augusta, założenie miasta ma przypadać na XIV w. ; przywilej ten głosi Mieszk. Czerkas, między innemi dokumentami, przedstawili, w dowód swoich praw, opis zamku kaniowskiego, z którego się pokazuje, że kiedy w. ks. litewski Gedymin zawładnął nad morzem Kafą, Perekopem i Czerkasami Piatyhorskiemi, to wziąwszy w niewolę pewną część Czerkasów i ich księżnę, osiedlił ich nad Dnieprem w miejscu teraźniejszych Czerkas. Po r. 1386 Cz. stają się stolicą hetmanów ukraińskich, a w XV i XVI w. już figurują jako ważniejszy punkt na Ukrainie. W 1523 r. han krymski bezskutecznie oblegał go przez 13 dni. W 1557 r. tu się schronił Dymitr Wiszniowiecki przed Tatarami DawletGireja. Aż do czasów Chmielnickiego Cz. były głównem miastem kozackiem; w lustracyi z roku 1622 powiedziano Cze. Mieszczan w Cz. podwładnych 120, podatków ładnych nie płacą, tylko obowiązany każden z nich pełnić służbę na zamku konno i zbrojno; wolnych zaś domów kozackich w mieście i po futorach należących do niego więcej niż 1, 000. W r. 1637, w czasie buntu Pawluka, Cz. zostały spalone, jak świadczy Beauplan str. 15. W odbudowanych na nowo zimował h. w. koronny Potocki w 1647 roku, w czasie buntu Chmielnickiego, i ztąd to wyruszyła na wiosnę wyprawa pod Żółte wody. Po śmierci Chmielnickiego, który przeniósł stolicę hetmańską do Czehryna ob. , Cz. , przechodząc kilka razy z rąk do rąk, zostały w końcu starostwem, w skład którego weszły następujące wioski Czerniawka, Werhuny, Buzuków, Chacki, Biełozierje, Ruska polana, Swidowek, Łomowate, Chodaki, Leski i do r. 1686 kilka wiosek po za Dnieprem. Z rewizyi w 1765 r. pokazuje sie, że starostwo przynosiło wówczas do 65, 000 złp. , a w r. 1789 do 132, 000 złp. Był tu zamek, mający 70 ludzi stałej załogi. Zamek ten wzięty został szturmem przez zbuntowanych chłopów w 1768 roku i zniszczony. Cz. liczą obecnie mk. 13, 914; miasto brudne i źle zbudowane, ma 3 cerkwie, 2 monastyry klasztory położone za miastem, bożnicę, szkołę duchowną i szkółkę, filią banku, przystań statków parowych, stacyą pocztową kl. 2ej, stacyą dr. żel. gałęzi linii fastowskiej, odległą o 27 w. od st. Bobryńskiej i filią parafii katol. Śmiła. Z przystani Cz. wywieziono w 1863 r. wodą 38, 218 pudów zboża. Ma tu być otwarte 4klasowe progimnazyum męzkie. Cz. mają cukrownię i rafineryą, wyrabiającą rocznie do 143, 000 pud. cukru, a należącą do Cukiermana, i 56 garbarń. Ziemi piaszczystej 6, 200 dzies. Pow. czerkaski utworzony został 1797 roku, 1799 r. połączony z czehryńskim, 1800 przywrócony. Leży nad rzekami Dnieprem, Rosią i Taśminą; zajmuje powierzchni 3, 463 w. kw. R. 1847 miał 1 miasto, 9 miasteczek, 74 wsi kościelnych, 29 wiosek, 9 futorów. Ziemi ornej tylko 177. 500 dz. , łąk 65, 000, lasów 50, 000 dz. Mk. liczył 1865 r. 161. 204, t. j. 80, 210 męż, 80, 994 kob. , w tej liczbie 20, 653 izrael. , t. j. 10, 169 męż. , 10, 484 kob. Ma ten powiat dwie parafie katolickie Moszny i Śmiłę, obie w dek. zwinogródzkim. Powierzchnia w zach. części pow. jest górzystą, szczególnie nad brzegami rzeki Taśminy. Od Cz. w kierunku do Kryłowa miejscowość po części bagnista, po części piaszczysta; wszędzie zaś bez wyjątku składa się z nizkich łąk. Pośród powiatu, pomiędzy górami leśnemi, leżą bagna i jeziora; nad brzegami Dniepru także jeziór jest wiele, z tych niektóre z rozlewu rzek powstałe, trwają tylko przez jedno lato. Powiat obfituje w lasy sosnowe i pastwiska. Grunt po większej części składa się z czarnei ziemi i piasku. Oprócz rolnictwa, stanowiące go główne mieszkańców zatrudnienie, najważ niejszy przemysł stanowią gorzelnie i cukro wnie, których 1866 r. było 12 w powiecie. Według statystyki 1846 roku, na 100 korcy zasiewu wypada 35 1 4 żyta, 14 pszenicy, 9 1 2, owsa, 16 hreczki, 17 1 4 jęczmienia, 7 prosa, 1 grochu. Co do przemysłu fabr. , to w ogóle 1846 r. powiat liczył 13 fabryk z produkcją ogólną 463, 000 rs. , w tej liczbie 2 fabryki ma szyn 296, 000 i 4 garbarnie, 119, 000 rubli srebrem, Tor. Śmiła. Kl. Przed. Mko Cz. rozsiadło się przy samym Dnieprze. Rzeka ta na mnogie ramiona i odnogi się dzieląc, tworzy liczne ostrowy. . Z tych znaczniejszy t. zw. Korczewaty. W dawnych czasach, gdy na wszelkich dogodnych zbywało komunikacyach, okolica Cz. była z niełatwym dostępem, bo z jednej strony, t. j. od wschodu Dniepr tu stanowił naturalną zaporę; z drugiej zaś trzęsawiska Irdynia, które są, według wszelkiego prawdopodobieństwa, dawnem kory tern Dniepru, co się ztąd usunął, wielkim od zachodu, północy i południa opasywały ją i zamykały łukiem. Początek m. Cz. zupełnie nieznajomy; musi to być przecie bardzo starożytna osada nad Dnieprem. W pobliżu dzisiejszych Cz. w górę Dniepru, na wysoczyźnie, znajduje się miejsce Hulajhorodkiem nazywane, na którem dziś jeszcze mnóstwo pobitych cegieł, czerepów wygląda z ziemi, jako ślad jakiejś dawnej osady. Otóż powieści ludu mówią, że to była dawna osada starożytnych Czerkasów, nad którymi miał jakiś królik czerkaski panować. Inne zaś podanie głosi, że dawna Sicz zaporozka była nasamprzód koło Czerkas, za wsią dzisiejszą Dachnówką, ale skoro się tu ludniej zrobiło, to mieszkańcy onej przenieśli się do Kremenczuka, a gdy i tam coraz ludniej było, to wtedy dopiero wynieśli się oni na Niż, i od tego czasu Zaporożcami się przezwali. Jakkolwiek być to tylko może ludowy wymysł, jednakże taić on może cząstkę prawdy. Niektórzy z uczonych Bohusz Siestrzeńcewicz i inni sądzą, że Cz. powstały dopiero za czasów tatarskich, koło 1282 r. , i pochodzą od kozaków czerkaskich, z krain Pentopolis pięciu gór. Pentopolis po tatarsku Beszian, a po słowiańsku Piatyhory. Inni za wskazówką przywileju Stanisława Augusta odnoszą ich powstanie do XIV w. , powiadając, że Gedymin, po zdobyciu Perekopu, jeńców czerkaskich nad Dnieprem osadził. Inni znów jeszcze posuwają starożytność tego miasta głębiej, i chcą mieć je miastem Czarnych Kłobuków. W rzeczy samej Torki, Berendeje i Czarne Kłobuki, w latopisach ruskich noszą też i nazwisko Czerkasów, Kronika kijowska mówi Izasław że posła syna swojeho Mścisława k korolewi w Uhry, powesti korolia na Halickoho Czereszeńka Cze Czereszeńka Czereszenków Czereszyn Czerewacz Czerewki Czerewkowo Czerhanówka Czerhat Czerkas Czerkask Czerkaski powiat Czerkaskie Czerkasówka Czerkasy