748 Cza. Czarniecka Wola, ob. Kąty. Czarniewicze, duża wś w pow. dziśnieńskim, własność daw. Sielickich, póź. Kuszelewów, a teraz Bernowiczów. O część tej wsi proces właścicieli z rządem trwa od 1797 roku. Czarniewo, wś rząd. , pow. augustowski, gm. Dembowo, par. Jaminy, leży na wzgó rzach nad błotami rz. . Biebrzy. W 1827 r. było tu 31 dm. i 167 mk. , obecnie liczy 36 domów, 99 mk. Br. Ch. Czarnija, Czernija, rz. , lewy dopływ rzeki Obol, ujście przy wsi Borki, długa 20 w. Czarnikau, ob. Czarnków. Czarników, wś nad zat. ryską, przy ujściu rz. Gauja. Czarnilas niem. , ob. Czarny las. Czarnisz, wś włośc. , w pow. chojnickim, 1 4 mili od bitego traktu chojnickokościerskiego, par. Brusy, szkoła, obszaru 2815 mórg, 31 dm. mieszk. , kat. 200, ew. 4. Obszerne łąki w pobliżu leżące bywają sztucznie nawodniane ze strugi Niechwarz, która wpada do rzeki Czarna woda. Ki. F. Czarnka, niem. Cziorke, inaczej Czarkom. Czarnków, niem. Czarnikau, miasto pow. , W. Ks. Poznańskie, obw. bydgoski, pod 52 51 szer. półn. i pod 34 14 dług. wsch od wyspy Ferro, na lewym brz. Noteci, w równinie ograniczonej szeregiem wzgórzy, ze wschodu na południe wzdłuż Noteci się ciągnących. Miasto samo wznosi się na gruncie pierwotnie bagnistym, obecnie składającym się na powierzchni z warstw piaszczystych, nasypanych z poblizkich wzgórzy. Pokłady głębsze sapowate występują jeszcze teraz w licznych torfowiskach z tamtej strony Noteci i w bagnistych łęgach, rozciągających się na szerokość 7 kil. Po za oznaczonym szeregiem wzgórzy ziemia jest urodzajna. Ludność miasta w ostatnich latach się zmniejszyła, zapewne w skutek oddalenia od kolei żel. i główniejszych dróg komunikacyjnych. Obecnie ma ogółem 4103 mk. , w r. 1871 zaś liczyło 4269 mk. , 1933 ew. niemców, 1339 kat. po większej części polaków, 997 żydów niemców. Głównem zatrudnieniem m. jest rolnictwo i chów bydła; obok tego handel końmi, bydłem, skórami, wełną, zbożem i sianem. Cz. jest siedzibą trzech komisarzy obwodowych, dla obw. czarnkowskiego, lubaskiego i hamerskiego. Od 1 paździer. r. 1879 umieszczony jest w mieście sąd okręgowy, należący do sądu ziemiańskiego w Pile; do tego czasu była tam komissya sądowa, należąca do sądu pow. w Trzciance Schönlanke. Ma dwa kośc. kat. , z których jeden parafialny należy do dekanatu czarnkowskiego; kościół protest, parafialny należy do dyecezyi trzciankowskiej. Żydzi mają synagogę. Szkół niższych jest kilka, szkoła rektorska kilkoklasowa; kilka szkół elementarnych także kilkoklaCza. sowych, analf. 844. W mieście dwóch jest lekarzy, jeden weterynarz, apteka, dwóch adwokatów; w mieście i okolicy są piły parowe, olejarnie, piece wapienne, gorzelnie i cegielnie. Urząd pocztowy drugiej kl. ze służbą telegraficzną; gościńce do Trzcianki, do Wronek, do Rogoźna. Jarmarków 8 rocznie. Cz. jest jedną z osad najstarożytniejszych Wielkopolski; na wzgórzu, na którem teraz wznosi się browar, podobno już w wieku X wystawiono warownię od strony Pomorza; w r. 1107, jak nasi dziejopisarze wspominają, właścic. jej był Gniewomir ks. pomorski. Tenże, zbuntowawszy się przeciw Bolesławowi Krzywoustemu. ściągnął na siebie gniew potężnego władzcy i bunt życiem przypłacił; Bolesław zdobył zamek. W r. 1192 Dzierżykraj, wojewoda kaliski, pochodzący od książąt pomorskich, otrzymał od Mieczysława, ks. wielkopolskiego, zamek czarnkow8ki prawem dziedzicznem i od tego miejsca przybrał nazwisko Czarnkowski. Ten to nabywca zbudował miasto i wystawił kościół; wspomina o kościele czarnkowskim w w. XIII już biskup poznański Szymonowicz. Czarnkowscy pozostali właścicielami miasta z krótką przerwą aż do wygaśnienia rodu, przez 5 z górą wieków, do r. 1727. W w. XIV, r. 1325, Władysław Łokietek, po zajęciu pow. wałeckiego przez brandeburczyków, dał Czarnkowskim Rogoźno, a wziął od nich Czarnków, ale już Kazimierz Wielki w roku 1341 wrócił; Czarnkowskim Czarnków. Ostatnim potomkiem rodziny był Władysław, starosta osiecki, wuj królowej pol. Katarzyny Leszczyńskiej, zmarły r. 1727. Po Czarnkowskich dziedzicem Czarnkowa został Stanisław Leszczyński, później nabył go Poniatowski, kasztelan krak. , ojciec Stanisława Augusta. W r. 1748 majątek częściami rozprzedano. Od r. 1772 Cz. jest pod panowaniem pruskiem. W r. 1776 miasto całkiem pogorzało. Kościół katol. par. , istniejący od XIII w. , w r. 1632 za wstawieniem się Katarzyny i Franciszka Czarnkowskich wyniesiony został do rzędu kolegiat. Pomimo że Cz. należał przez kilka wieków do jednej z najznakomitszych rodzin, ważniejszych pomników w kośc. dawnych nie masz; prócz tablicy miedzianej, poświęconej pamięci kilku Czarnkowskich, a mianowicie też pierwotnemu fundatorowi Dzierżykrajowi; zawierającej zresztą, jak okazał J. Łukaszewicz, fałsze historyczne, odnoszące się do Stanisława Sędziwoja Czarnkowskiego, biskupa pozn. Drugą jeszcze pamiątką jest piękna trumna cynowa Adama Sędziwoja Czarnkowskiego, generała wielkopols. , zmarłego r. 1627. Dawniej w Cz. oprócz kolegiaty dwa jeszcze były kośc. kat. kośc. Św. Ducha i kośc. Św, Andrzeja. Pod miastem zbadano pogańskie cmentarzyska, w których urny znaleziono okolone kamieniami, wydoCza. byto nadto przedmioty kamienne, brązowe, żelazne; w jednej urnie maskę, figurkę brązową z głową psią lub wilczą, na ramionach mającą maski ludzkie; ozdobną laskę ze szczerego złota 3 długą, przesłaną berlińskiemu muzeum. Pow. czarnkowski, należący do okr. bydgoskiego, graniczy, na płc. z pow. wałeckim okręgu kwidzyńskiego, na wsch. z pow. chodzieskim, na płd. z pow. obornickim, szamotulskim i międzychodzkim, na zach. z pow. friedeberskim i arnswaldzkim okr. frankfurckiego. Rozległość wynosi 28, 395 1000 mil kwadr, czyli 156, 470 hektarów. Położenie jest nizkie, płaskie; równiny na obu brz. Noteci przerzynane bagnami, we wsch. części ku płd. przerywane piaszczystemi wzgórzami. Pod względem urodzajności mniej więcej 5 6 jest lekkiego gruntu, reszta dzieli się na grunt średni i błotny. Z lasów większych utrzymuje się mianowicie rządowy trzciankowski. Dwie większe rzeki przepływają przez powiat Noteć aż do Czarnkowa płynie z płc. na płd. , od tego miasta zwraca i się ku zach. ; Drawa, poboczna Noteci po prawej, tworzy granicę pomiędzy pow. czarnkowskim a friedeberskim. Do mniejszych się liczą Łomnica po prawej do Noteci wpadająca o 5 kil. od wsi Białej; 2 Trzcianka także po pr. łączy się z Drawą pod kolonią radolińską; 3 Gulcz uchodzi pod wsią Rosko po lewej do Noteci; 4 Bukno z Kotą i Hamerką zachodnią na tymże biegu; 5 nareszcie Młyńska zachodnia pod wsią Drasko; ogółem jest zatem 7 mniejszych rzek. Z pomiędzy kilkudziesięciu jezior pow. liczą się do największych w płc. części Straduń, Wielkie Północne, Saskie, Wandal; w zachod. Łukacz; w połud. Biała, Wysokie, Wielkie południowe i wielki staw Lubasz, Na pr. brz. Noteci głębokie natrafiają się pokłady torfu. Ludność ogólna wynosiła w r. 1875 68, 350 mk. ; w r. 1871 było 69, 057 mk. ; ludność się następnie zmniejszyła z powodu emigracyi ludu włośc, do Ameryki w tym czasie; z tych 69, 057 mk. było 33, 296 lud. męz. , 35, 761 żeńs. ; 42, 629 ew. , 23, 422 kat. , 4 dysyd. , 3, 002 żydów. Na milę kw. przypada około 2400 mk. , powiat należy do najmniej zaludnionych. Gmin jest ogółem 150; gmin miejs. 3, wiejs. 101; dominiów 46; miejscowości ogółem 289; 6950 dm. mk. Ludność pod względem narodowości, w zach. części mianowicie, przeważnie jest niemiecka. Miasta powiatu są 1 Czarnków Czarnikau nad Notecią; 2 Wieleń Filehne nad Notecią; 3 Trzcianka Schönlanke nad rz. t. n. ; w r. 1875 razem miały mk. 12437; w r. 1871 zaś 12, 428; gm. wiejskie liczyły ogółem 49006 mk. ; gminy dominialne 7623 mk. Głównem zatrudnieniem mk. jest rolnictwo, handel, wyrabianie drzewa i chów bydła. Powiat podzielony jest na 7 mniejszych obwodów, czyli komisaryatów 1 czarnkowski, 2 lubaski siedzibą komisarza jest Czarnków; 3 hamerski komisarz mieszka także w Czarnkowie; 4 wieleński obwód dominialny; 5 wieleński miejski; 6 w Krzyżu Kreuz i 7 trzciankowski Schönlanke. Cz. jest urzędową siedzibą landrata, sekretarza powiat. , poborcy pow. , budowniczego pow. , kontrolera katastru, weterynarza pow. ; fizyk pow. zaś mieszka w Trzciance, pow. inspektor szkolny w Pile, powiat. cyrulik w Wieleniu. Sądy okręgowe umieszczone w Czarnkowie, w Wieleniu i w Trzciance, podwładne sądowi ziemiańskiemu w Pile. Aż do nowej organizacyi z 1 października r. 1879 w Trzciance był sąd powiatowy kolegialny, komisye sądowe w Czarnkowie i w Wieleniu. Parafij kat. jest w powiecie 5; należą do dyecezyi poznańskie Czarnków, Trzcianka, Wieleń, Biała i Lubasz; filialne kościoły znajdują się w Rosku i Nikoskach. Parafie protest. podzielone są na dwie dyecezye wieleńską i trzciankowską; w wieleńskiej są kośc. paraf. w Starych Kwieciach Altsorge, w Wielkiem Drzęźnie Gross Drensen, w Dębogórze Eichberg, w Wieleniu, w Zielonowie Grünfier, w Wielkich Kotach Gross Kotten, w Krzyżu; w dyecezyi trzciankowskiej zaś w Białej Behle, w Czarnkowie z kośc. filialnemi w Władysławowie Althütte i w Romanowie Romanshof; w Gębicach, w Runowie Runau, w Trzciance, w Staykowie, w Szczygle Stieglitz. Szkołę wyższą, t. j. szkołę realną drugorzędną z przywilejem udzielania prawa do jednorocznej służby wojskowej ma tylko Trzcianka; w Czarnkowie i Wieleniu są kilkokl. szkoły rektorskie i elementarne; szkoły te i wszystkie szkółki elementarne wiejskie są pod nadzorem inspektora mieszkającego w Pile. Na 69, 057 mk. i 19216 dzieci niżej 10 lat było w r. 1871 14, 089 analf. Powiat ma jedne drukarnię w Trzciance, dwie czytelnie w Czarnkowie i w Trzciance. Pow. czarnk. obejmuje 612, 368 mórg; większa własność wynosi mórg m. 264, 688, wliczając królewszczyzny mórg 26, 142; polscy właściciele dzierżą obecnie jeszcze 43, 093 mórg m. ; dobra rządowe tworzą rendamt trzciankowski. Gorzelnie znajdują się w Kruszewie, w Ciszewie, w Hamrze, w Lubaszu, w Białej, w Bzowie, w Sławnie, w Sarbi, w Władysławowie; browary w Trzciance 2, w Czarnkowie, w Wieleniu; młyny w Przesiekach Prossekelmühle, w Drawskiej pile Drageschneidemühle, w Zielichowie Selchow, w Zielichowskim hamrze Selchow hammer 2, w Górnicy Gornitz, w Średnim Młynie Mittelmühle, w Rychlickim Młynie Richlicher Mühle, w Straduniu, w Nikoskach Niekosken, w Lemnicy w Trzciance 3, w Walkowicach Walkmühle, w Radolinie, w Czarnkowskim Hamrze, w Nowym Młynie, w Osuchu Malzmühle, w Gembicach, Czarniecka Wola Cza Czarniecka Czarniewicze Czarniewo Czarnija Czarnikau Czarników Czarnilas Czarnisz Czarnka Czarnków