ską, idąca z Preszowa przez Koszyce do Bogumina; koleje wschodniowęgierskie, prowadzące do Siedmiogrodu a mianowicie kolej z Wielkiego Waradynu do Koloszu i Białogrodu Karlsburg; kolej z Aradu do Białogrodu; kolej z Białogrodu do Sybinu Hermanstadt i Braszowa Kronstadt. Ogółem i wraz z Galicyą jest w całem państwie 2209 mil geogr. kolei żelaznych. Siec telegraficzna w monarchii, rozpoczęta r. 1847, obejmuje dzisiaj linią 50. 848 kilometrów czyli 6703 mil długą, łączącą się w 14 punktach na granicy monarchii z liniami telegraficznemi państw sąsiednich. Cztery piąte części sieci telegraficznej poprowadzono wzłuż kolei żelaznych. Telegraf podmorski wychodzący z miasta Dubrownika Ragusa, łączy telegraficzne linie monarchii z wyspami jońskiemi, z Grecyą i Egiptem. W przecięciu przypada dziś w monarchii na jeden kilom. kw. 57 a na jedne milę kwadr. przeszło 3000 mieszkańców. Najgęściej zaludnione są Czechy w obwodzie lutomierzyckim Leitmeritz; tutaj bowiem przypada na jednę milę kwadr. pod Rudawami 7700 mieszkańców. Najsłabiej, bo o jakie 1000 dusz niżej cyfry przeciętnej, zaludnione są księztwo solnogrodzkie, obwód brucki w Styryi, obwód insbrucki w Tyrolu, Kraina i okolice Marmaroszy w Karpatach węgierskich, a to dla kamienistej gleby nieurodzajnej, wysokiego położenia lub też wielkich obszarów pokrytych lasami i borami. Największe zaludnienie w całej monarchii przedstawia stołeczne miasto Wiedeń, 956, 000 mieszkańców według najświeższych obliczeń liczba mieszkańców Wiednia ma już przenosić milion; po nim następują BudaPeszt 278, 000 mieszk i Praga 157, 000 mieszk. . Miasta, których ludność nie przewyższa wprawdzie liczby 100, 000, jednak nie mniejszą jest od 50, 000, są Lwów 87, 000, Hradec 81, 000, Segedyn 70, 200, Tryest 70, 000, Kraków 50, 000, Marya. Teresyopol czyli Szabudka 56, 000 na Węgrzech w baczbodrodzkim komitacie. Według narodowości mieszkańcy monarchii są Niemcami, Słowianami, Romanami, Madziarami, Żydami. Niemców liczą do 9, Słowian 16 1 3, Romanów do 3 1 3, Madziarów 5 1 3, Żydów 1 1 10 miliona. Niemcy zamieszkują wyłącznie Alpy północne wapienne i wieniec gór otaczających od zachodu kotlinę czeską. Słowian dzielimy na Słowian północnych i południowych. Słowianie północni razem 12 3 20 miliona zamieszkują kotlinę czeską, łęg morawski, zachodnie i środkowe Karpaty t. j. stoki tych gór północne i południowe od Dunaju aż do potoku Putyli wlewającego się do Bystrzycy na Bukowinie i do Białego Czeremoszu w Węgrzech północnych. Słowianie południowi razem 4 2 5 miliona mieszkają w Alpach południowych wapiennych, w Krasie i w krajach nadmorskich Istryi i Dalmacyi. Najwolniejszym od innych przymieszek zachował się żywioł słowiański w obwodzie taborskim nad Łużnicą w Czechach, dalej między rzekami Morawą i Wagiem, nad górnym Sanem w obwodzie sanockim i nad środkowym Dniestrem w obwodzie czortkowskim na Podolu, a co do Słowian południowych, żywioł słowiański w Chorwacyi, na przymorzu chorwackiem i z wyjątkiem Banatu na całej przestrzeni Pogranicza wojskowego. Północni Słowianie dzielą się na Czechów z Morawianami i Słowakami, Polaków i Rusinów. Czechów z Morawianami liczą do 47 1 3 Słowaków do 2, Polaków do 2 1 3, a Rusinów do 3 2 5 miliona. Czesi i Morawianie zamieszkują kraje koronne po nich nazwane, Słowacy Morawę wschodnią i południowe stoki Karpat zachodnich, aż do Dunaju w Węgrzech. Polacy zamieszkują obwód cieszyński, począwszy od rąbka granicznego nad Ostrawicą na Szląsku i całą zachodnią Galicyą; w Galicyi wschodniej i na Bukowinie mieszkają wespół z Rusinami i Rumunami. Rusini zamieszkują przeważnie północne stoki Karpat, począwszy od Szlachtowy w Sądeckiem w dorzeczu Dunajca, Galicyą wschodnią, Bukowinę i południowe stoki Karpat w północnowschodniej części Węgier począwszy od Osturni pod Magurą śpiską. Osady słowackie, ruskie i czeskie rozproszone są aż do Sławonii i Banatu, czeskie zaś osady znajdują się także w Austryi dolnej, aż w poblizkości Wiednia Enzersdorf. Słowian południowych, których razem jest 4 3 5 miliona, rozróżniamy na Słowieńców w Styryi, Karyntyi i Krainie, do których należą także iuź po części schorwaceni Słowieńcy w Istryi razem do 1 1 5 miliona głów; Chorwatów w Krainie, Istryi, Chorwacyi i w wybrzeżu chorwackiem razem przeszło 1 1 2 miliona; Serbów na zachodniem wybrzeżu Istryi, na Węgrzech, w Slawonii, w Pograniczu i w Dalmacyi razem przeszło l 1 2, miliona. Do Słowian południowych zaliczamy Uskoków w Chorwacyi w górach uskockich. Są to wychodźcy z Bośni podczas wojen tureckich, dziś schorwaceni. Do południowców zaliczamy także Morowlachów Morlaków, zserbszczono szczątki Awarów koło Zengu, nareszcie Bułgarów około 26, 000, osiedlonych w Banacio i w tych okolicach Siedmiogrodu, gdzie kwitnie górnictwo. Madziarzy przeszło 5 1 2 miliona zamieszkują obie równiny węgierskie i wschodnią część Siedmiogrodu, zacząwszy od źródłowisk rzeki Olty na południe do Braszowa czyli komitaty Marosz, Udvarhely Udwarhel, Czik i Horomzak. Część siedmiogrodzką ludu węgierskiego zowią Seklerami. 8eI klerzy osiedlili się także na Bukowinie koło Seretu w pięciu wsiach. Najczystszej krwi Madziarzy zamieszkują okolice nadcisańskie koło Debreczyna i przestrzeń między Dunajem a Cisą. Część tych Madziarów zowią Jacygami, Kumanami i Hajdukami. Romanów jest w Austryi do 3 1 2 miliona. Dzielą się oni na Romanów wschodnich czyli Wołochów 2 9 10 miliona i zachodnich czyli Włochów przeszło 1 2 miliona. Wołosi zamieszkują południową Bukowinę, zachodni Siedmiogród, części Węgier przypierające do wyżyny siedmiogrodzkiej i południowowschodnią część Banatu. Ogółem górzystą część Siedmiogrodu zamieszkują Rumuni, zaś w dolinach rzecznych rozpostarli się przeważnie Seklerzy i Niemcy. Osady rumuń. są rozproszone po całym obszarze Węgier. Znajdują się także w Istryi koło jeziora gospowickiego GospichSee. Włosi przeszło 1 2 miliona zamieszkują miasta nadbrzeżne w Istryi pośród słowiańskiej ludności i południową część Tyrolu prawie wyłącznie z wyjątkiem obwodu brykseńskiego, zamieszkałego przez Niemców. Za gałąź Włochów uważać należy Ladynów t. j. potomków zrzymszczonych Retów, w dolinach rzeki Avisio, Rienzy i Piawy w południowym Tyrolu 9500, i Furlanów, t. j. potomków zrzymszczonych Celtów, nad rzekami Soczą i Tilawemptem 51, 000. Liczba żydów w monarchii rośnie w kierunku wschodniopółnocnym. Jest ich przeszło 1 1 10 miliona. Najgęściej osiedleni są oni w Galicyi w stosunku 1 9 i na Węgrzech na południowym stoku Karpat; tu i tam przeważnie między Rusinami. Do ludów znajdujących się w monarchii w niewielkiej ilości należą Ormianie 16, 000, z których około 2500 mieszka w Galicyi; Arnauci czyli Albańczycy, także Skipetarami zwani, w szremskiej krainie czyli Syrmii koło Mitrowic, już zesłowiańszczeni, i koło Zadaru 3200; Grecy i MacedoWołosi czyli Cyncarowie około 3500 w większych miastach handlowych jak w Wiedniu, w Tryeście. Wreszcie mieszka w monarchii około 140, 000 Cyganów, przeważnie w Siedmiogrodzie, w Węgrzech i Bukowinie. W Węgrzech zamieszkują oni odleglejsze przedmieścia, trudnią się kowalstwem, drobnym handlem, muzyką, wypłókiwaniem złotego piasku w rzekach siedmiogrodzkich. W innych krajach koronnych pojawiają się jako lud koczowniczy. W Galicyi mają oni stałe siedziby za Tyliczem na granicy komitatu szaryskiego. Większa część ludności monarchii, bo przeszło trzy piąte części, wyznaje religią katolicką. Oprócz katolików jest w monarchii nieunitów do 3 milionów, ewangelików 3 1 2 miliona i Żydów l 1 10 miliona. Katolicy jako wyznawcy tych samych zasad wiary różnią się obrządkiem kościelnym, łacińskim, greckim z językiem kościelnym starosławiańskim czyli cerkiewnym i ormiańskim. Ewangelicy są już to protestantami wyznania augsburskiego już też kalwinami wyznania helweckiego, lub wreszcie unitaryuszami czyli socynianami, których jest około 50, 000 w Siedmiogrodzie. Co do zarządu kościelnego katolików, obszar monarchii podzielony jest na dyecezye, na których czele stoją arcybiskupi lub biskupi. W Austryi istnieją następujące katolickie arcybiskupstwa W Przedlitawii we Wiedniu, Pradze, Solnogrodzie, Hołomuńcu, Gorycyi i Zadrze; trzy arcybiskupstwa w Lwowie, łacińskiego, greckiego i ormiańskiego obrządku. Ziemie należące do korony św. Szczepana, mają arcybiskupstwa obrządku łacińskiego w Ostrzyhomiu, Jagrze, Koloczy, Zagrzebiu. Katolicy obrządku greckiego unici mają arcybiskupa w Blaszu Balasfavra w Siedmiogrodzie, używającego tytułu arcybiskupa białogrodzkiego; oprócz tego biskupów w SamoszUjwarze, Lugoszu i Wielkim Waradynie. Kościół nieunicki obrz. gr. w krajach węgierskiej korony podlega patryarsze w Karlowcach i ma prócz tego metropolitę w Sybinie i ośm biskupstw. Kościół nieunicki obrz. gr. w Przedlitawii ma metropolitę w Czerniowcach, któremu podlega biskupstwo nieunickie w Zadrze. Ewangelicy augsburskiego i helweckiego wyznania mają swe osobne konsystorze i synody dla Przedlitawii w Wiedniu, dla Węgier w Peszcie; dla Siedmiogrodu protestanci wyznania augsburskiego w Sybinie, helweckiego w Koloszu, gdzie mieszka także superintendent siedmiogrodzkich unitaryuszów aryanów czyli socynianów. Ormianie węgierscy nieunici mają biskupa swego w Nowym Satczu Neusatz, w pobliżu Petrowaradynu nad Dunajem. Uniwersytetów jest w monarchii w krajach koronnych przedlitawskich siedm, jako to w Wiedniu, Hradcu, Insbruku, Pradze, w Krakowie założony r. 1364 i we Lwowie założony r. 1784, a powtórnie otworzony 1817 i nowootworzony w Czerniowcach; dla krajów korony św. Szczepana trzy w Peszcie, Koloszu i Zagrzebiu. Oprócz tego jest we Węgrzech pięć akademij prawniczych. Politechniczne zakłady istnieją w Wiedniu, w Pradze dwa, w Bernie, Hradcu Johanneum, w Peszcie i we Lwowie. Gimnazyów jest w całej monarchii 306; z nich przypada 150 na Przedlitawią, 156 na kraje węgierskiej korony. Średnich szkół, t. j. gimnazyalnych i realnych, jest w Przedlitawii 221. Szkół średnich w krajach węgierskiej korony jest 195. Szkół ludowych liczymy w monarchii zwyż 30, 000, z których większa połowa około 16, 000 przypada na kraje węgierskiej korony. Najwyższe zakłady naukowe mające na celu postęp nauki w ogóle i rozszerzanie jej zakresu są państwowe akademie umiejętności w Wiedniu, Peszcie i Krakowie, tudzież stowarzyszenia i zakłady

Austrya

Słowianie północni

Słowian południowych

Uniwersytetów

Gimnazyów

Szkół