Sudetów i Karpat; przestrzeń na północ od tej linii leżącą. Srednia ciepłota roczna najcieplejszych okolic pierwszego pasma czyni 12, środkowego 9, a północnego 6. 5 R. Różnice klimatyczne zależą także od geograficznej długości miejsc; kraje bowiem więcej na zachód położone mają łagodniejszy klimat przez wpływ łagodnych wiatrów zachodnich, wiejących od morza atlantyckiego. Tak np. Praga pod 32, Lwów pod 41 3 4 dług. geogr. , lecz pod temi samemi stopniami szer. geogr. położone, wykazują co do klimatu znaczne różnice. Różnica między największem zimnem a największem ciepłem jest w Pradze o 24 mniejszą niż we lwowie. Również wpływa morze śródziemne na klimat krajów monarchii do niego zbliżonych przez wiatry z południa wiejące. Z licznych płodów mineralnych czyli kopalnych posiada monarchia w znakomitej ilości złoto, srebro, miedź, ołów, żywe srebro rtęć, sól, żelazo, węgiel kamienny i torf. Pięć szóstych obszaru monarchii zajmuje ziemia rodzajna, jedne szóstą nierodzajna; jedna trzecia ziemi rodzajnej w ogóle przypada na lasy i zarośla. Najwięcej ziemi nierodzajnej jest we wnętrzu Alp i Karpat. Są to w Alpach lodowce, w Alpach i Karpatach skały i usypiska skalne piargi w Tatrach, kamieniste pustkowie wiedeńsko nowomiejskie, welska wyżyna kamienista nad Anizem, po części z wielkim trudem uprawiana, piaskowe pustary koło Keczkemetu i Debreczyna, również jak miejscami nad Wisłą, Sanem, Bugiem i Styrem, tutaj przeplatane lasami, moczary Hanzag i nadcisańskie na Węgrzech a naddniestrzańskie w Galicyi. Z obszaru ziemi rodzajnej przypada najwięcej ornej gleby czyli ról na Morawę; na kotlinę wiedeńską i łęg tuleński najwięcej ogrodów i pól, a na Chorwacyą najwięcej winnic; najwięcej łąk mają kraje nadrzeczne, przerzynane wzgórzami, jak np. Austrya górna; najwięcej pastwisk a najmniej łąk dla bliskości skalistego pasma ma Dalmacya. Galicya, Bukowina, Szląsk i Solnogród, tudzież Austrya górna nie mają winnic większych rozmiarów. Wina w monarchii są górskie i równinowe. Górskie wina są lepsze, mianowicie z winnic na wulkanicznym calcu założonych. Prawie trzy czwarte części win monarchii wydają Węgry; jedna czwarta część przypada na Przedlitawią. Najbardziej poszukiwanemi i cenionemi są wina węgierskie z Hegyalyi, zajmującej 5 mil kw. , a przedewszystkiem wino z wulkanicznych wzgórz koło Tokaju. Najwięcej lasów mają Siedmiogród i Karyntya, następnie Bukowina, Galicya i Czechy; nad wszystkiemi zaś krajami góruje obfitością lasów ziemia solnogrodzka, słynna z gęstych i częstych borów jodłowych. Drzewa liściaste na przemianę ze szpilkowemi pokrywają jakby płaszczem stopy pasm górskich monarchii. Co do fauny czyli świata zwierzęcego, obszar monarchii należy do pasma morza śródziemnego i środkowej Europy. Najwięcej rozwiniętym jest przemysł w dolnej Austryi, w Morawie, na Szląsku i w Czechach, najmniej przemysłu fabrycznego a nawet rękodzieł jest w Chorwacyi, na Pograniczu i w Dalmacyi. Wyrobami z metalów, szczególniej z złota i srebra, odznacza się Wiedeń; wielka kuźnica miedzi znajduje się w Tyrolu w Brixleg; stal na sierpy, kosy, noże i t. p. wyrabia się w Austryi górnej w Eisenerz i w Styryi MariaZell, Soli warzonki dostarczają liczne warzelnie, morską zaś wydobywają w Koprze Capo d Istria, i Pirano z wody morskiej, sprowadzanej do płytkich kanałów i odparowywanej. Marmuru dostarcza półwysep istryjski i krakowskie. Szkło przednie wyrabiają w Czechach i w Styryi; lustra przeważnie w Lesie czeskim, w Styryi, w Pohorju i pod halą korską. Wyrobów bawełnianych dostarcza obficie okolica Wiednia i Nowego Miasta wiedeńskiego, w Czechach podgórze Rudaw, Cheb Eger i Liberzec. Z wyrobów wełnianych słyną Morawa Sternberg i Berno z sukien, Szląsk Frydek i Czechy Liberzec. Na przymorzu adryatyckiem znajduje się wielka farbiarnia przędziwa Haidenschaft; płótna wyrabiają w Czechach Rumburg, na Szląsku i na Słowaczyźnie w Węgrzech. Słynne są w monarchii fabryki tytuniu w Hainburgu pod Wiedniem, w Galicyi w Winnikach za Lwowem. Statki rzeczne budują na Dunaju i Sawie, morskie na wyspach dalmackich, osobliwie na Łożynie małym. Jedwabnictwem na większe rozmiary zajmują się w południowym Tyrolu, jedwab przędą i przerabiają koło Wiednia. W krajach, gdzie kwitnie sadownictwo, jak w Styryi, w Węgrzech w komitacie gomörskim, koło Szopronia i w osadach niemieckich wyrabiają moszcz, w Dalmacyi wódkę, zwaną maraskino, z liści i owoców maraski, śliwowicę z śliw w Slawonii. Gdzie kwitnie chów bydła, wyrabiają sery. Wyrobami z drzewa, mianowicie wyrabianiem naczyń i zabawek, zajmują się na większe rozmiary w górach czeskich w Rudawach i Sudetach i w Alpach w Solnogrodzkiem i w południowym Tyrolu. Handel w obrębie monarchii handel wewnętrzny ogółem sprowadza wyroby przemysłu z zachodu na wschód, dla przewagi koronnych krajów zachodnich nad wschodniemi co do przemysłu; zaś wschodnie kraje koronne monarchii wywożą płody surowe do krajów zachodnich. Handel wewnętrzny zależy w nowszych czasach, dla wzrastającego rozwoju przemysłu fabrycznego, właśnie od obfitości w jednych a braku w drugich okolicach warunków rozwoju fabryk, to jest węgla i zelaza. Do ożywienia wywozu wewnętrznego przyczyniają się w wysokiej mierze sól i lasy. Tak sól z dóbr koronnych w Górnej Austryi od dawien dawna wywożą do Czech, z Czech zaś do dóbr owych sprowadzają drzewo opałowe i budulcowe. Lasy Chorwacyi i Dalmacyi dostarczają drzewa krajom bezleśnym przymorskim. Południowe stoki Karpat zaopatrują budulcem i paliwem nizinę węgierską, północne zaś zaopatrują w ten sam sposób Podole, Bessarabią a po części nawet wybrzeże Czarnego morza, aż po Odesę i Carogród. Dla żeglugi za pomocą parowców istnieje stowarzyszenie żeglugi parowej na Dunaju, a dla żeglugi morskiej, za pomocą parowców, okrętów masztowych i innych statków, stowarzyszenie Lloydu z siedzibą w Tryeście. Oprócz tego posiada monarchia flotę wojenną. Okręty i statki kupieckie monarchii utrzymują związki z Wschodem i z Włochami, a mianowicie docierają one do Galaczu nad dolnym Dunajem, Synopy nad morzem Czarnem w Azyi Mniejszej, Beirutu w Syryi, i Aleksandryi w Egipcie, a na zachód płyną one do Wenecyi i Ankony we Włoszech. Żegluga za pomocą statków parowych jest dość rozwiniętą na większych jeziorach alpejskich i podalpejskich, na jeziorze Błotnem w Węgrzech i na większych rzekach monarchii. Żegluga w ogóle a parowa w szczególności przybiera znaczniejsze rozmiary na Dunaju od Pasawy i Lincu, na Cisie od Nemeny Nemeń, na Drawie od Legradu, na Sawie od Sysaku Szissek, wym. Syszek. na Labie od Mielnika Melnik. Najwięcej dróg ma królestwo czeskie; najuboższe w gościńce są kraje górzyste, między niemi zaś na wschodzie położone, jak Siedmiogród i zachodnia część Bukowiny. Najważniejsze koląje żelazne w monarchii są Kolej Ferdynanda z Wiednia do Krakowa przez Austryą dolną, Morawę, Szląsk, Galicyą i wielkie księstwo krakowskie. Koleje państwowe z Wiednia przez Berno, Pardubice, Pragę do Podmokłego Bodenbach na granicy czeskosaskiej. Jest to kolej północnopaństwowa. Kolej państwowa południowowschodnia z Wiednia do Pesztu po lewej stronie Dunaju, następnie przez wielką nizinę węgierską przez Segedyn i Temeszwar do Bazyaszu nad Dunajem u austryacko węgierskobulgarsko serbskiej granicy. Równoległa do tej kolej po prawym brzegu Dunaju, prowadząca z Wiednia do NagySzöny wym. NodźSöń a ztąd do Budy. Te trzy koleje należą do austryackiego państwowego towarzystwa kolejowego. Z Wiednia rozchodzą się oprócz tych kolei jeszcze następujące Kolej północnozachodnia austryacka prowadząca przez Znajmo Znaim, Iglawę Iglau, Pardubice do Józefowa Josefstadt, zkąd jednem ramieniem wschodniem przechodzi do Prus, drugiem zachodniem przez Rumburg do Saksonii. Kolej południowoaustryacka, połączona z kolejami północnych Włoch, prowadzi z Wiednia przez Austryą dolną, Styryą Hradec, Gratz, Krainę Lublanę, Laibach, do Tryestu, a ztąd przez Gorycyą Görz do Wenecyi. Rozgałęzienie tej kolei jest mocno rozwinięte, najbardziej na wschód i południe. Tak poprowadzono ramiona z Hradca przez Kamieniec czyli Subotycę Stein am Anger, do Raby i Białogrodu Stuhlweissenburg, nad jeziorem Błotnem; z Maryborgu do Białogrodu; wzdłuż granicy styryjskokraińskiej do Zagrzebia Agram i Sysaku nad Sawą; do Rjeki a ztamtąd do Zagrzebia. Koleje te poboczne są po większej części już kolejami państwa węgierskiego. Z Wiednia prowadzi kolej Franciszka Józefa przez Tuln, Budziejowice w Czechach i Pilzno Pilsen do Chebu, łącząc się tutaj z siecią kolei bawarskich. Z Wiednia prowadzi kolej cesarzowej Elżbiety po prawej stronie Dunaju do Lincu, ztąd do Welsu; tutaj, dzieląc się, do Gmunden, Pasawy i Solnogrodu. Jest to kolej zachodnia, mająca być połączoną z kolejami tyrolskiemu Równoległą do kolei Franciszka Józefa jest kolej prowadząca z Pragi przez Karolowe Wary do Chebu czyli kolej bustiehradzka. Równoległą do kolei południowej jest kolej arcyksięcia Rudolfa, prowadząca przez Steyer wzdłuż Anizu w Austryi dolnej, Styryą i Karyntya Celowiec, Klagenfurt; Bielach, Villach do Lubiany, łącząc się na północy z koleją cesarzowej Elżbiety, na południu z koleją połud. austr. Nareszcie równoległą do kolei połud. austr. i kolei arcyksięcia Rudolfa jest kolej prowadząca z Werony przez Tyrol Trydent, Trient, Baudzan i przełęcz Brennera do Insbruku, a ztąd do Kufsteinu na granicy tyrolskobawarskiej. Z drugiego środka kolei żelaznych, Pesztu, rozchodzą się następujące koleje lub też zostają z stolicą krajów należących do korony św. Szczepana w pośrednim związku Węgierska kolej państwowa Północna, prowadząca z Pesztu do Miszkowiec Miskolcz, a ztąd przez miasta górnicze Zwoleń i Kremnicę, łącząca się z koleją prowadzącą z Koszyc Kaschau na Szląsk do Bogumina Oderberg; południowa, prowadząca z Pesztu do Zagrzebia. Kolej nadcisańska, prowadząca z Pesztu przez Debreczyn do Koszyc na północ, do Wielkiego Waradynu na wschód, a przez Arad do Temeszwaru na południe. Przedłużenie kolei nadcisańskiej, kolei austryacko państwowej i kolei węgierskopaństwowej lub też ich połączenie tworzą koleje Północnowschodnia węgierska, idąca do Sehotu, Mukaczowiec i Koszyc, połączona z kolejami galicyjskiemi; kolej łącząca kolej Ferdynanda z koleją państwowowęgierską i z koleją nadcisań

Austrya

Handel