wschodniej, licząc od południka Ferro, a między 42 i 51 geograficznej szerokości północnej. Najskrajniejsze miejsca austryackowę gierskiej monarchii są na północy Hainsbach w Czechach koło Georgswalde na północny wschód od wyjścia Laby Elbe z Czech pod 51 3 geogr. szer. ; Popowice w Gralicyi koło Radomyśla na północ od ujścia Sanu do Wisły, pod 50 50 geogr. szer. ; na południe Présjeka, koło Budny w Dalmacyi, pod 42 10 szer. geogr. ; na zachodzie Mehrerau, nad jeziorem bryganckiem Bodensee, koło Brygancyi Bregenz, Briganfcium w ziemi przedarulańskiej Vorarlberg, pod 27 20 dług. geogr. ; na wschodzie Kozaczówka w Gralicyi przy ujściu Zbrucza do Dniestru, pod 44 20 dług. , geogr. i kraniec Karpat na południe od przesmyku Ojtos, na granicy Siedmiogrodu Siebenbürgen i Muldan Moldau, pod 44 10 dług. geogr. Austrowęgierska monarchia graniczy z cesarstwem niemieckiem Bawaryą, Saksonią, Prusami, t. j. Szląskiem pruskim; z Cesarstwem Rossyjskiem Królestwem Boiskiem, Wołyniem, Podolem, Bessarabią; z cesarstwem tureckiem mianowicie z księztwami rumuńskiemi, Multanami i Wołoszą, z Serbią i prowincyami tureckiemi Bośnią i Hercegowiną; z królestwem włoskiem, z rzecząpospolitą szwajcarską maleńkiem księztwem Lichtensteinu w klinie nad Renem między Szwajcaryą i ziemią przedarulańską. Granica Austryi ciągnie się przeważnie lądem w 4 5 częściach i tylko na południu przypiera monarchia do morza adryatyckiego jaderskiego z 1 5 częścią swych granic. Więcej niż jedna trzecia linii granicznej monarchii przypada na Turcyą, mniejsza trzecia część na cesarstwo niemieckie, reszta na Rossyą, Włochy i Szwajcaryą. Wybrzeże morza adryatyckiego, należące do monarchii austrowęgierskiej, czyniprzeszło 130 mil, więc prawie jednę trzecią całej linii obwodowej tego morza. Przyrodzone granice Austryi tworzą rzeki En Inn z Solicą Salzach t. j. słona woda i Salą Saale, Wisła, Zbrucz i Una, tudzież Karpaty siedmiogrodzkie, Alpy weneckie, Szumawa BöhmerWald, Rudawy czeskie Bóhmisches Erzgebirge, części Sudetów jako to góry izerskie Isergebirge, orlickie Adlergebirge, wraz z grzbietem czeskim Böhmischer Kamm, i t. p. Cały obszar austryackowę gierskiej monarchii obejmuje 624, 023 kilom, kwadr, czyli 11, 333 mil geogr. kwadr. Według obliczenia z roku 1869 ma monarchia 35, 904, 000 ludności. Austrowęgierska monarchia, według ustaw z dnia 21 i 22 lutego r. 1867, dzieli się na dwie połowy Austryą Przedlitawią wraz z Galicyą i Węgry. Z ośmnastu krajów koronnych, składających monarchią, czternaście należy do Austryi, cztery przypadają na Węgry, Kraje koronne należące do Austryi są Królestwa Czech Böhmen, Dalmacyi i Galicyi i Lodomeryi z wielkiem księztwem krakowskiem i księstwami Oświecimem i Zatorem to ostatnie król. osobno obszerniej będzie opisane; arcyksięztwo austryackie, rozpadające się na Austryą górną Oberösterreioh i dolną Niederösterreich; księztwa solnogrodzkie Salzburg, styryjskie Steiermark, Szląsk Schlesien, Bukowina te dwa również obszerniej opisujemy; margrabstwo morawskie Maehren, nksiąźęcone hrabstwo Tyrolu, wraz z ziemią przedarulańską; królestwo tytularne Iliryi składa się z księztw Karyntyi Kärten, Krainy Kraińsko, Krain, Przymorza czyli Wybrzeża Küstenland, złożonego z margrabstwa Istryi, uksiążęconego hrabstwa Gorycyi 6r5rz i Gradyski Gradiska, i z miasta Tryestu z okręgiem. Korona węgierska św. Szczepana obejmuje Królestwo Węgier Ungarn; wielkie księztwo Siedmiogrodu; królestwa Chorwacyi Kroatien, i Slawonii wraz z Pograniczem wojskowem Militärgränze i wolne miasto Rjekę Fiume z okręgiem. O Bośni i Hercegowinie, jako o krajach złączonych z A. tylko czasowemi politycznemi węzłami, w artykule tym woale nie wspominamy, i przy opisie A. krajów tych nie uwzględniamy. Połowa austryacka monarchii ma się do połowy węgierskiej co do powierzchni jak 4 do 4 1 3, co do ludności jak 4 do 3. Węgierska połowa jest zatem większa od austryackiej co do rozległości obszaru, lecz austryacka przewyższa węgierską większem zaludnieniem. Austryackowęgierska monarchia zajmuje między państwami europejskiemi co do rozległości trzecie Rossya, Szwecya z Norwegią, Austryą, co do zaludnienia czwarte miejsce po Rossyi, Cesarstwie Niemieckiem i Francyi. Między krajami koronnemi austryackowęgierskiej monarchii, Galicya czyli królestwo Galicyi i Lodomeryi z wielkiem księztwem krakowskiem, co do rozległości obszaru swego, zajmuje miejsce drugie Królestwo węgierskie, Galicya, zaś co do zaludnienia miejsce trzecie Królestwo Węgierskie, Czechy, Galicya. Na austryacką połowę Przedlitawią wraz z Galicya przypada 300, 188. 6 kilometrów kwadr. czyli 5, 451. 78 mil kwadr. geogr. ; na połowę węgierską 323, 852 8 kilom, kwadr, czyli 5881. 53 mil kwadr. geogr. Ludność włącznie z armią czyni w austryackiej połowie 20, 395, 000, w węgierskiej 15, 509, 000. Obszar austryackowęgierskiej monarchii graniczną linią swoją najbardziej jest zaokrąglony od strony Turcyi, Rossyi i Prus, chociaż od strony Bossy i ma najotwartszą granicę; najbardziej łamaną jest linia graniczna monarchii od strony morza adryatyckiego, Włoch, Szwajcaryi, Bawaryi i Saksonii. Dalmacya najwięcej wysunięta jest z całego obszaru monarchii. Blizko trzy czwarte części monarchii 8100 m. kw. są pagórkowate, a tylko jedna czwarta przypada na niziny, Obszar górzysty tworzą trzy systemy gór góry środkowe niemieckie hercyńskie, Deutsches Mittelgebirge, Alpy i Karpaty. Z obszaru gór środkowych niemieckich, zajmujących w ogóle przestrzeń 13, 200 mil kwadr. , przypada 1500 mil kwadr. na Austryą. Alpy zajmują w ogóle przestrzeń około 4800 mil kwadr. , z czego na Austryą przypada 3000 mil kwadr. Karpaty rozsnuły się na przestrzeni obejmującej około 4000 mil kwadr. ; z wyjątkiem stoków i niektórych odnóg od strony Wołoszczyzny leżą one prawie całe w obrębie monarchii. Między temi trzema systemami gór wiją się doliny rzeczne i legły przestronne niziny. Obszar nizin liczyć można na 2800 mil kwadr. , z czego 1800 mil kwadr. przypada na wielką nizinę węgierską. Najniżej położoną jest w monarchii wielka nizina węgierska, która nad Dunajem i Cisą Theiss, wznosi się zaledwie do 94. 82 metrów czyli 300 stóp wied. nad powierzchnią morza i korytem Dunaju jakby wązką smugą łączy się z niziną wołoskonaddunajską. Wyżej od niej legły równina górnowęgierska, łęg morawski, kotlina wiedeńska Wiener Becken, z kamienistem pustkowiem wiedeńskonowo miejskiem WienerNeustädter Steinfeld i łęg tuleński Tullner Feld. Na równej z temiż wysokości wcisnęły się w obszar monarchii północnoeuropejskie niziny wzdłuż rzek Laby, Odry i Wisły. Wysokość co dopiero wymienionych obszarów sięga do 158 m. 500 nad powierzchnią morza. Wybrzeże naddunajskie od Ratyzbony Regensburg, Ratisbona i Pasawy Passau, aż po nizinę tuleńską, obszar między lasem bakońskim Bakonyer Wald, w Węgrzech i Alpami koło Szopronia, Oedenburg, Sempronium, i jeziora Błotnego Platten See, zarówno jak galicyjskie Podole legły na wysokości nadmorskiej 316 m. 1000 Wyżyna siedmiogrodzka, południowe Czechy, zachodnia Morawa sięgają 632 m. 2000 wysokości; przedgórza alpejskie, góry środkowe niemieckie hercyńskie, okalające Czechy, wreszcie Karpaty, szczególnie grzbiety tych gór, dochodzą 1264 m. 4000 wysokości. Czubałki gór hercyńskich, niewłaściwie ogółowo Sudetami przezwanych. wystrzeliły nad tę wysokość, a czubałki Karpat i niektóre grzbiety Alp wznoszą się po linią wieczystego śniegu nad 2528 m. czyli 8000 npm. . Ponad tą lnią sterczą szczyty Alp, sięgające w najwyższym szczycie austryackich Alp, to jest w Iglicy ortleskiej OrtlesSpitze, 3888 m. 12, 300 nadmorskiej wysokości. Główne rzeki monarchii są Dunaj, płynący 178 mil przez Austryą, i Dniestr, zlewające się obie do morza Czarnego; Adyga wpadająca do morza adryatyckiego; Laba zlewająca się do morza Niemieckiego; Odra i Wisła wpadające do morza baltyckiego. Najznakomitsze jeziora monarchii leżą w Alpach, w dolinach poprzecznych lub też podłużnych. Rzeki górskie przez nie płynące, osadzając w nich zwir i piasek, które z gór z sobą unoszą, wypływają z nich zupełnie czystemi. Niżej jeziór są też okolice zwyczajnie rodzajną ziemią pokryte. Jeziora znakomitsze są bryganckie, iderskie Lago d Idro i jezioro Garda na południowej granicy Tyrolu; jezioro Caldonazzo, odpływające do Brenty w południowym Tyrolu; jezioro Plan odpływające do Lechu; jezioro celskie ZellSee, między Salą a Solicą w Solnogrodzkiem; jezioro walskie WallerSee, odpływające do Solicy jeziora, których wody wpływają do Truny, mianowicie jezioro celskie ZellerSee, jezioro atterskie czyli komorskie i truńskie w górnej Austryi; jezioro św. Wolfganga w Solnogrodzkiem, odpływające rzeką Ischel do Truny, należy do jej sieci wodnej; jeziora milstadzkie, ożewskie Ossiacher See, werbskie WörthSee, w Karyntyi; jeziora Krasu, cyrknickie w pobliżu rzeki PojkuUncy Lublany na wyżynie Pinką Pianiną zwanej, z peryodycznyin odpływem podziemnym; siedm jezior plitwickich w Pograniczu chorwackiem z podziemnomi odpływami do morza; jezioro cepichskie CepichSee, w Istryi; jezioro Wrańsko słone w Dalmacyi; wreszcie jeziorko Wrana w skalistej kotlinie na wyspie Czresie. Jeziora w kraju równym w Węgrzech są muteńskie, obecnie w lecie prawie zupełnie wysychające, zajmujące 6 mil kwadr. , i jezioro Błotne, odpływające do Dunaju, mające 12 mil kwadr. powierzchni. Jeziora karpackie leżą w Tatrach, koło Czarnej góry i na Bukowinie. Główniejsze i najbardziej zwiedzane zdrojowiska mineralne w monarchii są zdroje w Aussee w Styryi, i Ischl, nad Truną, w Austryi górnej, Karolowe wary, zdroje Maryackie Marienbad, Franciszkowe Franzensbad w Czechach; gleichenberskie w Styryi, wreszcie cieplice badeńskie, trenezańskie i w Mehadyi. Ogółem leży monarchia w pasmie klimatu umiarkowanego półkuli północnej. Cztery pory roku cechują to pasmo; jednakowoż dla wielkiej rozległości monarchii i rozmaitego jej ukształcenia pionowego, dla większej lub mniejszej odległości morza łagodzącego wpływem swoim klimat i dla innych przyczyn miejscowych, jako to kształtu i jakości powierzchni, roli, pokrycia roślinnego i t. p. , zachodzą między pojedyńczemi krajami monarchii wybitne różnice klimatyczne. We względzie klimatologicznym dzielą monarchią na trzy pasma południowe od linii poprowadzonej przez Brenner, Taury, Semeryng i Wechsel; środkowe między tą linią i inną poprowadzoną od źródeł Ohrzy wzdłuż Rudaw czeskich, gór izerskich,

Austrya