Zbór ewang. w N. Sączu. Włościanie zamożni, trudnią się obok rolnictwa furmanką i przychówkiem koni. Ch. należał dawniej do dóbr sądeckiego stwa. grod. , i rząd austr. rozdał większą część dwor. gruntów niemieckim kolonistom, wskutek czego dzieli się Ch. na wś polską i niemiecką. Prawo propinacyi pod samym N. Sączem bardzo korzystne. Nad Dunajcem blisko mostu stoi stary modrzewiowy kościołek, pod wezwaniem św. Heleny, gdzie oddział polskiego rycerstwa, śpieszącego za królem Janem III na odsiecz Wiednia, odprawił nabożeństwo. Właścicielem Ch. jest. Teodor Wittig. Chełmiński, a, e, od m. Chełmno ob. . Chełmionka, niem. dawniej Colmenitz, jezio ro, w pow. chełmińskim, wąskie, około mili długie, ciągnie się na prawym brzegu Wiały poniżej Starogrodu, na dole nadwiślańskiego wzgórza, wpływa jako Trynka ob. do Wisły przy Chełmnie. Dawniejsza prepozytora św. Ducha w Chełmnie miała prawo łowienia ryb w jeziorze Chełmionce. Kś. F. Chełmno, dobra rządowe i donacyjne, pow. kolski, gm. , par. i sąd gm. okr. VI Chełmno, st. poczt. Dąbie, od Koła odl. w. 13. W skład dóbr rządowych Chełmno wchodzą osada dawniej miasto Grzegorzew, wś i holendry Dębie, folw. i wś Smardzew, wś Pieczew, folw. i wś Słupeczko, Rzuchań, Majdany, Skępe, Dąbina, Przybyłów, Sobielice, Budy przybysławskie, Kobyle. Żrebięta, Jamy, Polany, młyn Grobla i wś Dobroń. Majorat Chełmno składa się latach pokoju Ch. doszło do wielkiego wzrostu i zamożności; r. 1298 nazywa się pierwszem naczelnem miastem w całych Prusach, urbs capitanea et principalis, bo począwszy od r. 1233 przemieszkiwali w Ch. t. z. mistrzowie prowincyonalni pruscy Landmeister, którzy jako namiestnicy w imieniu wielkich mistrzów zarządzali nowem tern krzyżackiem państwem; dopiero w r. 1309 przenieśli krzyżacy swoją stolicę do Malborga, którą teraz sami mistrzowie wielcy zajęli. Odbywał się też wtedy znaczny handel w Ch. Wisłą głęboką dochodziły okręty nietylko do Chełmna, ale aż po za Toruń; w r. 1300 chełmińskie okręty płynęły do Flandryi; aż do r. 1437 należało Oh. do znanego związku hanzeatyckiego, a w spisie hanzeatyckich miast pruskich zawsze na pierwszem stoi miejscu. Słynne były tu podówczas składy i wyroby sukna; kupcy z Holandyi, Anglii i Danii bardzo chętnie tu osiadali. Szczyci się także Ch. , jako ognisko sławnego swojego prawa chełmińskiego, którem prócz Prus wiele miast i okolic Polski się rządziło. Niestety wraz z upadkiem krzyżaków coraz bardziej upadało. W r. 1410, po odniesionem świetnem zwycięztwie pod Tannenbergiem, przyjęło dobrowolnie wojsko i strządy polskie; wkrótce jednak napowrót zo ało opanowane przez krzyżaków. W r. 1422 bezskutecznie oblegane przez Władysława Jagiełłę; dopiero w r. 1454, nie mogąc znieść dłużej uciemiężeń krzyżackich, oddało się dobrowolnie wraz z innemi miastami pruskiemi pod opiekę Polski. R. 1455 daremnie usiłowali je zdobyć krzyżacy i zapewne nigdy nie byliby go opanowali, gdyby się nie był znalazł podły zdrajca imieniem Skalski czyli Morawa, rodem z Czech; służył on przedtem w wojsku polskiem, a podówczas osiadł w Chełmnie. R. 1457 po żniwach nadciągnął był pod Ch. Bernard von Cinnenberg z nieznacznym oddziałem krzyżackich zaciężników; lecz nie było niebezpieczeństwa utraty miasta. Aż tu dnia 24 października zaprosił magistrat chełm. Gabryela Barzeńskiego, wojew. chełmińskiego, który stał w Papowie, ażeby potajemnie nocą między godz. 3 a 4 przybył do miasta uśmierzyć jakieś niesnaski; brama miała być dla niego otwarta. O tern właśnie doniósł ów zdrajca nieprzyjacielowi, który w miejsce Barzeńskiego wkroczył do miasta z 2000 wojska. Odtąd przez całe 22 lat oddane było Ch. na pastwę tej zaciężnej roty, do której coraz to nowe zastępy się przyłączały. Początkowo zarządzał Ch. Bernard von Cinnenberg w imieniu krzyżaków; roku zaś 1463 zawarł ugodę z królem Kazimierzem, według której odstąpił od krzyżaków a stanął po stronie polskiej. Król Kazimierz pozwolił mu za to siedzieć ze swoją rotą w Ch. aż do śmierci, ażeby przynależny żołd swój wydostać. Teraz 36 z folw. i wsi Chełmno, Luboradz, Boguszyniec, Grzegorzew, Naboradzin, Grabina wielka i Gr. mała, Sobótka, Kiełczewek, Chojny, Dąbie i młyna Wiktor. Ch. leży u zbiegu Neru z Wartą, ma kościół i par. erekcyi niewiadomej ale 1521 już istniały. Obecny kośc. wystawiony 1779 przez prymasa Ant. Ostrowskiego. R. 1827 liczyło 37 dm. , 335 mk. Par. Ch. dek. łęczyckiego, dawniej kłodawskiego, . 2260 dusz liczy. Gm. Oh. ma 3558 mk. Chełmno, 1. wś, pow. szamotulski, 8 dm. , 146 mk. , 19 ew. , 127 kat. , 53 analf. Stac. poczt. Pniewy o 3 kil. , st. kol. żel. Szamotuły o 17 kil. 2 Ch. , olędry, pow. szamotulski, 33 dm. , 239 mk. , 216 ew. , 23 kat. , 49 analf. 3. Ch. , domin. , 17 dm. , 211 mk. , 29 dw. , 182 kat. , 89 analf. Dawniej własność Raczyń skiego. M. St. Chełmno, niem. Culm, m. powiatowe w Prusach zachodnich, regencyi kwidzyńskiej, leży na wyniosłem wzgórzu prawego brzegu Wisły, na dziewięciu pagórkach, z przepysznym widokiem na okolice nadwiślańskie; nieco powyżej miasta na południe wpływa do Wiały rz. , obecnie prawic wyschła, Fryba. Na herbie miejskim jest wyrażonych 9 pagórków i krzyż podniesiony krzyżacki, Ch. jest jedno ściół par. należący do dekanatu kruświckiego. Poczta w miejscu, gościniec o 4 kil, st. kol. żel. Inowrocław o 23 kil. Wykopano tu srebrny naszyjnik, 12 brakteatów połączonych łań cuszkami, z wizerunkiem jednego z biskupów gnieźnieńskich, figurkę glinianą przedstawia jącą kobietę. Przedmioty te opisane przez Wolańskiego w dziele Listy o starożytnościach słowiańskich. Gniezno 1846. M. St. Chełmek i Zachełmek z Paprotnikiem i Podzagórniem, wś, pow. chrzanowski, o 8 kil. od Oświęcimia, 1225 morg. rozl. , w tern 492 m. roli ornej, 1094 mk. 541 m. pastwisk i lasów pos. większej a 684 m. roli pos. mniejszej; paraf w Bobrku, szkoła ludową jednoklasowa; huta, pokłady porfirów i zwykły kamieniołom; leży nad Wisłą przy kolei żelaznej północnej Cesarza Ferdynanda. W miejscu znajduje się przystanek tejże kolei i c. k. urząd celny. Chełmica, wielka i mała, dwie wsie przyległe, pow. lipnowski, gm. Spethal, par. Chełmica Wielka, leżą przy drodze z Włocławka do Lipna. Ch. mała, wś nad strugą bez nazwy, liczy 183 morg. , w tern 171 ornych, 47 dworów, 25 budyn, mieszkalnych. , 234 mk. , t. j 116 m. i 118 kob. Folw. należy do Chełmicy wielkiej, liczy 4 bud. , 60 mk. Ch. wielka, nad jeziorem Chełmica, 27 dworów, 12 bud. miesz. , 203 mk. Kościół par. drewniany, szkoła. Dobra Ch. , w skład których wchodzą Wichowo, Świątkowizna, Chełmica mała, Łochocin, Lisk, Polichnowo, Okrągła, WindugaRachcińska, Rachcin, Sękliny, Zbytkowo, Józefowo, Cypryanka i Niedźwiedźnia, liczą 10, 110 morg. , w tern 2460 orn 11 bud. , 139 mk. Wiatrak, młyn wodny i karczma. Par. Ch. dek. lipnowskiego, 1629 dusz liczy. Chełmica, jezioro we wsi Chełmica wielka. Chełmiczki, 1. wieś, pow. inowrocławski, 14 dm. , 141 mk. , 18 ew. , 122 kat. , 72 analf. Stac. poczt. Chełmce o 2 kil. , st. kol. żel. Ino wrocław o 25 kil. 2. Ch. , folwark, pow. ino wrocławski, 1019 morg. rozl. , 5 dm. , 92 mk. , 6 ew. , 86 kat. , 23 analf. Własność niegdyś Daniszewskiego. M. St. Chełmiec, wś, pow. krasnostawski, gm. Kraśniczyn, par. Surchów. Ma 38 osad włośc, 253 m. gruntu włośc, i folw. należący do dóbr kraśniczyńskich, własność prywatna. R. 1827 miał 9 dm. , 66 mk. Chełmiec, wś, pow sądecki, leży nad rz. Dunajcem, odległa 2 kil. od m. NowegoSąeza, na trakcie rządowym SączŻywiec, w glebie dobrej, rędzinnej, ze spodem w wielkiej części nieprzepuszczalnym; stac. poczt. w N. Sączu, tamże i szkoła. Obszar dworski ma rozległ. 550 m. , w czem 424 m. szpilkowego lasu, cennego z powodu korzystego położenia nad samym Dunajcem i blisko N. Sącza; rozległ. obsz. gm. 1308 m. , ludn. 496 wyzn. rz, kat i ewang. z najdawniejszych miast w Polsce. Od początku miało gród warowny, często burzony przez pogańskich Prusaków i nanowo zawsze odbudowywany, po różnych miejscach, jak twierdzą; pierwotnie podobno znajdowało się na tern miejscu, gdzie teraz leży wioska Starogród Altenhaus; woda a raczej długie jezioro wpadające do Wisły poniżej Starogrodu teraz jeszcze nazywa się Chełmionka. Ch. istniało na długo przed przybyciem, krzyżaków, jako główne miasto ziemi chełmińskiej, której imię nadało. Kadłubek wspomina pod rokiem 1139, że było kasztelanią. Kromer zaś. mówi o wojewodzie chełmińskim. Co najmniej, od Bolesława Chrobrego począwszy, który na północy chełm. ziemi bit słupy żelazne w rz. Ossie, należało do Polski. R. 1207 w skutek podziału Leszka Białego przypadło młodszemu bratu Konradowi mazowieckiemu, który, nie mogąc, się sam obronić od napadów barbarzyńskich Prusaków, oddał je w r. 1222 pierwszemu biskupowi chełmińskiemu wtedy jeszcze pruskiemu Chrystyanowi, a w kilka lat potem 1228 r. krzyżakom, z warunkiem, żeby nawrócili pogan. Ch. leżało wtedy jeszcze w gruzach, zburzone przez Prusaków r. 1217; krzyżacy nowo je pobudowali w tern miejscu, gdzie się teraz znajduje, około r. 1232, otoczyli fosami i podwójnym murem Castrum Colmen; pierwszy przywilej nadał miastu ówczesny pierwszy mistrz prowinc. pruski Herman Balk; drugi przywilej, odnowiony i poprawiony, pochodzi po spaleniu z r. 1251. Jako naczelne miasto nowego krzyżackiego państwa Ch. mianowicie w początkach swoich wiele cierpiało od nieprzyjaciół. R. 1242 i 3 po kilkakroć było napadane przez księcia pomorskiego Świętopełka; następnego r. 1244 zostało nawet zdobyte i zburzone; częściej zbliżali się też pod Ch. Prusacy pogańscy z Litwinami i Jadźwingami połączeni; osobliwie mężny Skomand, książę Sudawów, wiele miastu dokuczał około r. 1273. W Ch. dziś jeszcze krążą wieści, jako się tam bronili przeciwko nieprzyjaciołom. Razu jednego bliscy już byli głodu, bo w całem mieście nie miał nikt mięsa ani chleba, tylko jeden jedyny stadnik pozostał; wtedy więc wyskrobali naczynia z mąką, żeby przynajmniej bochen chleba upiec. Nazajutrz, kiedy wypuścili zgłodniałego wołu, który strasznie ryczał, i wystrzelili chlebem w sam obóz, nieprzyjaciel cofnął się, myśląc, że jeszcze wiele żywności mają. Kiedy indziej wszystko wojsko poległo; wtedy kobiety za broń chwyciły i miasto obroniły. Opowiadają, że kiedy niebezpieczeństwo było największe, Matka Najśw. której sławny obraz cudowny już wtedy istniał w Chełmnie, otoczona dwu aniołami, po murach miasta się przemykała, a kule napowrót padały na nieprzyjaciół. W następnych Słownik Geograficzny Zeszyt VIII. Chełmek Chełmiński Chełmionka Chełmno Chełmek Chełmica Chełmiczki Chełmiec